छन्दांसि

[[::छन्दः|छन्दः]]

      आ) जातिः ।

   लक्षणम् - पञ्चमं लघुसर्वत्र सप्तमं द्विचतुर्थयोः ।

    उदा० -   वागर्थाविव सम्पृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये ।
            जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ॥

          लक्षणम् - स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ गः ।
     उदा० - चित्रं तदेतच्चरणारविन्दं चित्र तदेतन्नयनारविन्दम् ।	
            चित्रं तदेतद्वदनारविन्दं चित्रं तदेतद्वपुरस्य चित्रम् ॥

          लक्षणम् - उपेन्द्रवज्रा प्रथमे लघौ सा ।
     उदा० - न नाकपृष्ठं न च सार्वभौमं न पारमेष्ठ्यं न रसाधिपत्यम् ।
             न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा समञ्जसत्वा विरहय्य काङ्क्षे ॥

         उदा० - अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराजः ।
             पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः ॥

         लक्षणम् - रात्परैर्नलगै रथोद्धता ।
    उदा० - अन्तराय तिमिरोपशान्तये शान्तपावनमचिन्त्य वैभवम् ।
           तन्नरं वपुषि कुञ्जरं मुखे मन्महे किमपि तुन्दिलं महः ॥

         लक्षणम् - वदन्ति वंशस्थविलं जतौ जरौ ।
    उदा० - स्थिताः क्षणं पक्ष्मसु ताडिताधराः पयोधरोत्सेधनिपातचूर्णिताः ।
           वलीषु तस्याः स्खलिताः प्रपेदिरे चिरेण नाभिं प्रथमोदबिन्दवः ॥

         लक्षणम् - भुजङ्गप्रयातम् चतुर्भिः यकारैः ।
    उदा० - अजं शाश्वतं कारणं कारणानां शिवं केवलं भासकं भासकानां ।
           तुरीयं तमःपारमाद्यन्तहीनं प्रपद्ये परं पावनं द्वैतहीनम् ॥

         लक्षणम् - वद तोटकमब्धिसकारयुतम् ।
    उदा० - विधिताखिलशास्त्रसुधाजलधे महितोपनिषत्कथितार्थनिधे ।
          हृदये कलये विमलं चरणं भव शङ्करदेशिक मे शरणम् ॥

         लक्षणम् - त्र्याशाभिर्मनजरगा प्रहर्षणीयम् ।
    उदा० - स्वच्छन्दं दलदरविन्द ते मरन्दं विन्दन्तो विदधतु गुञ्जितं मिलिन्दाः ।
           आमोदानथ हरिदन्तराणि नेतुं नैवान्यो जगति समीरणात्प्रवीणः ॥

         लक्षणम् - जतौ सजौ गिति रुचिरा चतुर्ग्रहैः ।
    उदा० - उपागतौ मिलितपरस्परोपमौ बहुश्रुतौ श्रुतिमधुरस्वरान्वितौ ।
           विचक्षणौ विविधनरेन्द्रलक्षणौ कुशीलवौ कुशलवनामधारिणौ ॥

         लक्षणम् - ज्ञेयं वसन्ततिलकम् तभजा जगौ गः  ।
    उदा० - यात्येकतोस्तशिखरं पतिरोषधीनां आविष्कृतोरुणपुरस्सर एकतोऽर्कः ।
          तेजोद्वयस्य युगपद्व्यसनोदयाभ्यां लोको नियम्यत इवात्मदशान्तरेषु ॥

         लक्षणम् - ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकैः  ।
    उदा० - वटविटपिसमीपे भूमिभागे निषण्णं सकलमुनिजनानां ज्ञानदातारमारात् ।
           त्रिभुवनगुरुमीशं दक्षिणामूर्तिदेवं जननमरणदुःखच्छेददक्षं नमामि ॥

         लक्षणम् -लघुर्गुरुर्निरन्तरं भवेद्धि पञ्चचामरम्   ।
    उदा० - जटाकलापसम्भ्रमभ्रमन्निलिम्पनिर्झरी विलोलवीचिवल्लरी विराजमानमूर्धनि ।
           धगद्धगद्धगज्ज्वलल्लाटपट्टपावके किशोरचन्द्रशेखरे रतिः प्रतिक्षणं मम ॥

         लक्षणम् - रसैरुद्रैश्छिन्ना यमनसभलागः शिखरिणी  ।
    उदा० - प्रदीपज्वालाभिर्दिवसकरनीराजनविधिः सुधासूतेश्चन्द्रो प्रलजललवैरर्घ्यरचना ।
         स्वकीयैरम्भोभिः सलिलनिधिसौहित्यकरणं त्वदीयाभिर्वाग्भिस्तवजननि वाचां स्तुतिरियम् ॥

         लक्षणम् -  मन्दाक्रान्ताऽम्बुधिरसनगैर्मा भनौ गौ ययुग्मम्   ।
    उदा० - कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः शापेनास्तङ्गमितमहिमा वर्षभोग्येन भर्तुः ।
         यक्षश्चक्रे जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु स्निग्धच्छायातरुशु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु ।

         लक्षणम् -  जसौ जसयला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः ।
    उदा० - करौ शरदिजाम्बुजक्रमविलासशिक्षागुरुः पदौ विबुधपादपप्रथमपल्ल्वलोल्लङ्घिनौ ।
         दृशौ दलितदुर्मदत्रिभुवनोपमानश्रियौ विलोकय विलोचनामृतमहोमहः शैशवम् ॥

         लक्षणम् - सूर्याश्वैर्मसजास्ततास्सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम्  ।
    उदा० - यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्पृष्टमुत्कण्ठया कण्ठस्तम्भितबाष्पवृत्तिकलुषः चिन्ताजडं दर्शनम् ।
           वैक्लव्यं ममतावदीदृशमहो स्नेहादरण्यौकसः पीड्यन्ते गृहिणः कथं नु तनयाविश्लेषदुःखैर्नवैः ॥

         लक्षणम् - म्रम्भैर्यानां त्रयेण त्रिभुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम्  ।
    उदा० - या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणात् या स्थिता व्याप्य विश्वम् ।
         यामाहुः सर्वबीजप्रकृतिरितियया प्राणिनः प्राणवन्तः प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥

छन्दांसि

परिभाषा

सम्बद्धाः लेखाः