संवत्सरः
संवत्सरः इति ऋग्वेदादिप्राचीनग्रन्थादिषु वैदिकसाहित्येषु वर्षस्य पर्यायवाचकम् पदम् अस्ति[१]। मध्ययुगसाहित्ये संवत्सरः "गुरुवर्षम्" इति निर्दिशति, अर्थात् बृहस्पतिग्रहस्य सापेक्षिकस्थित्याधारितं वर्षं, सौरवर्षं तु वर्षम् इति कथ्यते [२] [३] पृथिव्याः सूर्यस्य च सापेक्षिकस्थानं आधारीकृत्य सौरवर्षेण सह गुरुवर्षं समं न भवति । [३]
भारतीयपञ्चाङ्गेषु बृहस्पतिः हिन्दुराशिनाम् एकस्मात् राशितः परं चिह्नं प्रति स्वस्य मध्यमगतिसापेक्षया पारं गन्तुं समयं गृह्णाति इति संवत्सरः इति परिभाषितः [३] प्राचीनग्रन्थे सूर्यसिद्धान्ते संवत्सरस्य गणना प्रायः ३६१ दिवसा भवति, सौरवर्षात् किञ्चित् न्यूनम् । [३] अतः राशिचक्रस्य सर्वेषु द्वादशराशिषु बृहस्पतेः एकः सम्पूर्णः कक्षा प्रायः द्वादशसौरवर्षस्य समानः भविष्यति । बृहस्पतेः एतादृशाः पञ्च कक्षाः (अर्थात् १२ गुणाः ५ = ६० संवत्सराः) संवत्सरचक्रः इति निर्दिश्यन्ते । [३] अस्य चक्रस्य अन्तः प्रत्येकं संवत्सरं नाम दत्तम् अस्ति। एकदा सर्वे ६० संवत्सराः समाप्ताः भवन्ति तदा पुनः चक्रं आरभ्यते ।
६० संवत्सरस्य एतत् चक्रं बृहस्पतिशन्योः सापेक्षिकस्थानाधारितम् अस्ति । बृहस्पतिशन्योः कक्षाकालः क्रमशः प्रायः १२, ३० च सौरवर्षाणि भवन्ति । एतयोः कक्षाकालयोः न्यूनतमः सामान्यगुणकः प्रायः ६० सौरवर्षाः भवन्ति । प्रत्येकं षष्टिवर्षेषु उभौ ग्रहौ यत्र षष्टिवर्षपूर्वं आरब्धौ तत्र प्रायः समानेषु नाक्षिकनिर्देशाङ्केषु स्थितौ भविष्यतः, अतः षष्टिवर्षचक्रं निर्मास्यति।
विलुप्ताः संवत्सराः
[सम्पादयतु]प्राचीनग्रन्थे सूर्यसिद्धान्ते जोवियन्वर्षस्य गणना पृथिवीआधारितसौरवर्षात् प्रायः ३६१.०२६७२१ दिवसाः अथवा प्रायः ४.२३२ दिवसाः लघुः भवति । [३] अस्मिन् भेदे आवश्यकं यत् प्रत्येकं ८५ सौरवर्षेषु (~ ८६ जोवियन् वर्षेषु) प्रायः एकवारं, नामाङ्कितानां संवत्सरानाम् एकः अपास्य (छायावर्षरूपेण लङ्घितः) भवति, पञ्चाङ्गद्वयस्य समन्वयनार्थम् [४]
दक्षिणभारते एषा लोपव्यवस्था अप्रयोगे पतिता अस्ति । "सक ८२८ (ई. ९०५-६) इत्यस्मात् पूर्वं दक्षिणभारते बृहस्पतिचक्रस्य प्रयोगः आसीत् इति दर्शयितुं प्रमाणानि सन्ति; परन्तु तस्मात् वर्षात् आर्यसिद्धान्तानुसारं, अथवा साका ८३१ (ई. ९०८-९) तदनुसारम् the Sürya-Siddhanta, the expunction of the samvatsara was allevereglected, with the result that दक्षिणे ६० वर्षीयं चक्रं तस्मात् वर्षात् लुनि-सौरम् अभवत् [५]
संवत्सराणां सूची
[सम्पादयतु]षष्टिः संवत्सराः - ३ विंशत्यात्मकेषु समूहेषु विभक्ताः सन्ति । प्रभवात् व्ययपर्यन्तं प्रथमाः २० ब्रह्मणे अर्पिताः सन्ति | सर्वजिततः पराभवपर्यन्तं विष्णवे , अन्तिमाः २० च शिवाय |
Number | Name (IAST)[५][६] | Name (Sanskrit, Hindi etc) | Name (Tamil) | Name (Telugu) | Name (Kannada) | Current cycle (Vikram Samvat) | Current cycle
(Gregorian) |
Prior cycle 1 | Prior cycle 2 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. | Prabhava | प्रभवः | பிரபவ | ప్రభవ | ಪ್ರಭವ | 2044 | 1987-1988 CE | 1927-1928 CE | 1867-1868 CE |
2. | Vibhava | विभवः | விபவ | విభవ | ವಿಭವ | 2045 | 1988-1989 CE | 1928-1929 CE | 1868-1869 CE |
3. | Śukla | शुक्लः | சுக்ல | శుక్ల | ಶುಕ್ಲ | 2046 | 1989-1990 CE | 1929-1930 CE | 1869-1870 CE |
4. | Pramodadūta | प्रमोदः | பிரமோதூத | ప్రమోద్యూత | ಪ್ರಮೋದೂತ | 2047 | 1990-1991 CE | 1930-1931 CE | 1870-1871 CE |
5. | Prajāpati | प्रजापतिः | பிரசோற்பத்தி | ప్రజోత్పత్తి | ಪ್ರಜಾಪತಿ | 2048 | 1991-1992 CE | 1931-1932 CE | 1871-1872 CE |
6. | Āṅgīrasa | अङ्गीरसः | ஆங்கீரச | ఆంగీరస | ಅಂಗಿರಸ | 2049 | 1992-1993 CE | 1932-1933 CE | 1872-1873 CE |
7. | Śrīmukha | श्रीमुखः | ஸ்ரீமுக | శ్రీముఖ | ಶ್ರೀಮುಖ | 2050 | 1993-1994 CE | 1933-1934 CE | 1873-1874 CE |
8. | Bhāva | भावः | பவ | భావ | ಭಾವ | 2051 | 1994-1995 CE | 1934-1935 CE | 1874-1875 CE |
9. | Yuva | युवः | யுவ | యువ | ಯುವ | 2052 | 1995-1996 CE | 1935-1936 CE | 1875-1876 CE |
10. | Dhātṛ | धाता/धातृ | தாத்ரு / தாதா | ధాత | ಧಾತೃ | 2053 | 1996-1997 CE | 1936-1937 CE | 1876-1877 CE |
11. | Īśvara | ईश्वरः | ஈஸ்வர | ఈశ్వర | ಈಶ್ವರ | 2054 | 1997-1998 CE | 1937-1938 CE | 1877-1878 CE |
12. | Bahudhānya | बहुधान्यः | பஹுதான்ய | బహుధాన్య | ಬಹುಧಾನ್ಯ | 2055 | 1998-1999 CE | 1938-1939 CE | 1878-1879 CE |
13. | Pramāthi | प्रमाथी | பிரமாதி | ప్రమాధి | ಪ್ರಮಾಥಿ | 2056 | 1999-2000 CE | 1939-1940 CE | 1879-1880 CE |
14. | Vikrama | विक्रमः | விக்ரம | విక్రమ | ವಿಕ್ರಮ | 2057 | 2000-2001 CE | 1940-1941 CE | 1880-1881 CE |
15. | Vṛṣaprajā | वृषप्रजा | விஷு / வருஷப்ரஜா | వృశాప్రజా | ವೃಷಪ್ರಜಾ | 2058 | 2001-2002 CE | 1941-1942 CE | 1881-1882 CE |
16. | Citrabhānu | चित्रभानुः | சித்ரபானு | చిత్రభాను | ಚಿತ್ರಭಾನು | 2059 | 2002-2003 CE | 1942-1943 CE | 1882-1883 CE |
17. | Svabhānu | स्वभानुः | சுபானு / ச்வபானு | స్వభాను | ಸ್ವಭಾನು | 2060 | 2003-2004 CE | 1943-1944 CE | 1883-1884 CE |
18. | Tāraṇa | तारणः | தாரண | తారణ | ತಾರಣ | 2061 | 2004-2005 CE | 1944-1945 CE | 1884-1885 CE |
19. | Pārthiva | पार्थिवः | பார்திவ | పార్థివ | ಪಾರ್ಥಿವ | 2062 | 2005-2006 CE | 1945-1946 CE | 1885-1886 CE |
20. | Vyaya | अव्ययः/व्ययः | அவ்யய / வ்யய | వ్యయ | ವ್ಯಯ | 2063 | 2006-2007 CE | 1946-1947 CE | 1886-1887 CE |
21. | Sarvajit | सर्वजितः | சர்வஜித் | సర్వజిత | ಸರ್ವಜಿತ್ | 2064 | 2007-2008 CE | 1947-1948 CE | 1887-1888 CE |
22. | Sarvadhāri | सर्वधारी | சர்வதாரி | సర్వధారి | ಸರ್ವಧಾರಿ | 2065 | 2008-2009 CE | 1948-1949 CE | 1888-1889 CE |
23. | Virodhi | विरोधी | விரோதி | విరోధి | ವಿರೋಧಿ | 2066 | 2009-2010 CE | 1949-1950 CE | 1889-1890 CE |
24. | Vikṛti | विकृतिः | விக்ருதி | వికృతి | ವಿಕೃತಿ | 2067 | 2010-2011 CE | 1950-1951 CE | 1890-1891 CE |
25. | Khara | खरः | கர | ఖర | ಖರ | 2068 | 2011-2012 CE | 1951-1952 CE | 1891-1892 CE |
26. | Nandana | नन्दनः | நந்தன | నందన | ನಂದನ | 2069 | 2012-2013 CE | 1952-1953 CE | 1892-1893 CE |
27. | Vijaya | विजयः | விஜய | విజయ | ವಿಜಯ | 2070 | 2013-2014 CE | 1953-1954 CE | 1893-1894 CE |
28. | Jaya | जयः | ஜய | జయ | ಜಯ | 2071 | 2014-2015 CE | 1954-1955 CE | 1894-1895 CE |
29. | Manmatha | मन्मथः | மன்மத | మన్మధ | ಮನ್ಮಥ | 2072 | 2015-2016 CE | 1955-1956 CE | 1895-1896 CE |
30. | Durmukha | दुर्मुखः | துற்முக | దుర్ముఖ | ದುರ್ಮುಖ | 2073 | 2016-2017 CE | 1956-1957 CE | 1896-1897 CE |
31. | Hevilambi | हेविळम्बिः | ஹேவிளம்பி | హేవిళంబి | ಹೇವಿಳಂಬಿ | 2074 | 2017-2018 CE | 1957-1958 CE | 1897-1898 CE |
32. | Vilambi | विळम्बिः | விளம்பி | విళంబి | ವಿಳಂಬಿ | 2075 | 2018-2019 CE | 1958-1959 CE | 1898-1899 CE |
33. | Vikāri | विकारी | விகாரி | వికారి | ವಿಕಾರಿ | 2076 | 2019-2020 CE | 1959-1960 CE | 1899-1900 CE |
34. | Śārvari | शार्वरी | சார்வரி | శార్వరి | ಶಾರ್ವರಿ | 2077 | 2020-2021 CE | 1960-1961 CE | 1900-1901 CE |
35. | Plava | प्लवः | ப்லவ | ప్లవ | ಪ್ಲವ | 2078 | 2021-2022 CE | 1961-1962 CE | 1901-1902 CE |
36. | Śubhakṛta | शुभकृतः | சுபகிருத | శుభకృత | ಶುಭಕೃತ | 2079 | 2022-2023 CE | 1962-1963 CE | 1902-1903 CE |
37. | Śobhakṛta | शोभकृतः | சோபக்ருத | శోభకృత | ಶೋಭಕೃತ | 2080 | 2023-2024 CE | 1963-1964 CE | 1903-1904 CE |
38. | Krodhi | क्रोधी | க்ரோதி | క్రోధి | ಕ್ರೋಧಿ | 2081 | 2024-2025 CE | 1964-1965 CE | 1904-1905 CE |
39. | Viśvāvasu | विश्वावसुः | விஸ்வாவசு | విశ్వావసు | ವಿಶ್ವಾವಸು | 2082 | 2025-2026 CE | 1965-1966 CE | 1905-1906 CE |
40. | Parābhava | पराभवः | பராபவ | పరాభవ | ಪರಾಭವ | 2083 | 2026-2027 CE | 1966-1967 CE | 1906-1907 CE |
41. | Plavaṅga | प्लवङ्गः | ப்லவங்க | ప్లవంగ | ಪ್ಲವಂಗ | 2084 | 2027-2028 CE | 1967-1968 CE | 1907-1908 CE |
42. | Kīlaka | कीलकम् | கீலக | కీలక | ಕೀಲಕ | 2085 | 2028-2029 CE | 1968-1969 CE | 1908-1909 CE |
43. | Saumya | सौम्यः | சௌம்ய | సౌమ్య | ಸೌಮ್ಯ | 2086 | 2029-2030 CE | 1969-1970 CE | 1909-1910 CE |
44. | Sādhāraṇa | साधारणम् | சாதாரண | సాధారణ | ಸಾಧಾರಣ | 2087 | 2030-2031 CE | 1970-1971 CE | 1910-1911 CE |
45. | Virodhakṛta | विरोधकृतः | விரோதகிருத | విరోధికృత | ವಿರೋಧಿಕೃತ್ | 2088 | 2031-2032 CE | 1971-1972 CE | 1911-1912 CE |
46. | Paridhāvi | परिधावी | பரிதாவி | పరిధావి | ಪರಿಧಾವಿ | 2089 | 2032-2033 CE | 1972-1973 CE | 1912-1913 CE |
47. | Pramādi | प्रमादी | பிரமாதீ | ప్రమాదీచ | ಪ್ರಮಾದಿ | 2090 | 2033-2034 CE | 1973-1974 CE | 1913-1914 CE |
48. | Ānanda | आनन्दः | ஆனந்த | ఆనంద | ಆನಂದ | 2091 | 2034-2035 CE | 1974-1975 CE | 1914-1915 CE |
49. | Rākṣasa | राक्षसः | ராட்சச | రాక్షస | ರಾಕ್ಷಸ | 2092 | 2035-2036 CE | 1975-1976 CE | 1915-1916 CE |
50. | Nala/Anala | नलः/अनलः | நள | నల | ನಳ | 2093 | 2036-2037 CE | 1976-1977 CE | 1916-1917 CE |
51. | Piṅgala | पिङ्गलः | பிங்கள | పింగళ | ಪಿಂಗಳ | 2094 | 2037-2038 CE | 1977-1978 CE | 1917-1918 CE |
52. | Kālayukta | कालयुक्तः | காளயுக்தி | కాళయుక్తి | ಕಾಳಯುಕ್ತಿ | 2095 | 2038-2039 CE | 1978-1979 CE | 1918-1919 CE |
53. | Siddhārthi | सिद्धार्थी | சித்தார்த்தி | సిద్ధార్థ | ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಿ | 2096 | 2039-2040 CE | 1979-1980 CE | 1919-1920 CE |
54. | Raudri | रौद्री | ரௌத்ரி | రౌద్రి | ರೌದ್ರಿ | 2097 | 2040-2041 CE | 1980-1981 CE | 1920-1921 CE |
55. | Durmati | दुर्मतिः | துற்மதி | దుర్మతి | ದುರ್ಮತಿ | 2098 | 2041-2042 CE | 1981-1982 CE | 1921-1922 CE |
56. | Dundubhi | दुन्दुभी | துந்துபி | దుందుభి | ದುಂದುಭಿ | 2099 | 2042-2043 CE | 1982-1983 CE | 1922-1923 CE |
57. | Rudhirodgāri | रूधिरोद्गारी | ருதிரோத்காரி | రుధిరోద్గారి | ರುಧಿರೋದ್ಗಾರಿ | 2100 | 2043-2044 CE | 1983-1984 CE | 1923-1924 CE |
58. | Raktākṣi | रक्ताक्षी | ரக்தாட்சி | రక్తాక్షి | ರಕ್ತಾಕ್ಷಿ | 2101 | 2044-2045 CE | 1984-1985 CE | 1924-1925 CE |
59. | Krodhana/Manyu | क्रोधनम्/मन्युः | க்ரோதன | క్రోధన | ಕ್ರೋಧನ | 2102 | 2045-2046 CE | 1985-1986 CE | 1925-1926 CE |
60. | Akshaya | अक्षयः | அட்சய | అక్షయ | ಅಕ್ಷಯ | 2103 | 2046-2047 CE | 1986-1987 CE | 1926-1927 CE |
अपि द्रष्टव्यम्
[सम्पादयतु]- हिन्दू पंचांग
- पञ्चाङ्गम्
- चीनी षड्वचक्रम्
सन्दर्भाः
[सम्पादयतु]- ↑ Kalātattvakośa: A Lexicon of Fundamental Concepts of the Indian Arts. pp. 215–216.
- ↑ Kalātattvakośa: A Lexicon of Fundamental Concepts of the Arts. pp. 217–218.
- ↑ ३.० ३.१ ३.२ ३.३ ३.४ ३.५ The Indian Calendar. pp. 5, 32–33. उद्धरणे दोषः :
<ref>
अमान्य टैग है; "Sewell1896p32" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है - ↑ The Indian Calendar. p. 33.
- ↑ ५.० ५.१ The Siddhantas and the Indian Calendar. pp. 292–294.
- ↑ Indian Astronomy: An Introduction. p. 59.