देवनागरी

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

देवनागरी (ब्राह्मी: 𑀤𑁂𑀯𑀦𑀸𑀕𑀭𑀻) लिपिः भारतीय भाषाणां कासाञ्चन विदेशीयभाषाणाम् अपि प्रमुखा लिपिः वर्तते । संस्कृत-पालि- हिन्दी-मराठी-कोङ्कणी-सिन्धी-काश्मीरी-डोगरी-नेपाली-तामाङ-गढवळि-बोडो-अङ्गिका-मगही-भोजपुरी-मैथिली-सान्ताली इत्यादयः भाषाः देवनागरीलिपेः एव उपयोगं कुर्वन्ति | एतत् अतिरिच्य गुजराती-पञ्जाबी-बिष्णुप्रिया मणिपुरी-उर्दूभाषासु च एषा एव लिपिः प्रयुक्ता अस्ति ।

अस्यां लिप्यां ५२ वर्णाः सन्ति । तेषु १४ स्वराः ३८ व्यञ्जनानि च । अक्षराणां क्रमव्यवस्थायां (विन्यासे) वैज्ञानिकपद्धतिः अनुसृता अस्ति | स्वर-व्यञ्जन-कोमल-कठोर-अल्पप्राण-महाप्राण-अनुनासिक्य-अन्तस्थ-उष्म इत्यादि वर्गीकरणञ्च वैज्ञानिकं वर्तते । केनचित् मतानुसारेण देवनगरे (काश्यां) उपयुज्यमाना आसीत् इति कारणेन देवनागरी सञ्जाता ।

लिपिः

[सम्पादयतु]

देवनागरी लिप्यां १२ स्वराः ३४ व्यञ्जनानि च सन्ति ।

स्वरः

[सम्पादयतु]

वर्णः	“प” इति अक्षरेण सह मात्रा	अ॰ध्व॰व॰ (IPA) उच्चारणम्	"प्" इति अक्षरेण सह उच्चारणम्	अ॰सं॰लि॰व॰ (IAST) समतुल्यः	आङ्ग्लसमतुल्यः	वर्णनम्
अ	प	/ ə /	/ pə /	a	short or long en:Schwa: as the a in above or ago	मध्यभागस्य मध्ये प्रसृतः स्वरः
आ	पा	/ α: /	/ pα: /	ā	long en:Open back unrounded vowel: as the a in father	दीर्घविवृतः पार्श्वे प्रसृतः स्वरः
इ	पि	/ i /	/ pi /	i	short en:close front unrounded vowel: as i in bit	ह्रस्वसंवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः
ई	पी	/ i: /	/ pi: /	ī	long en:close front unrounded vowel: as i in machine	दीर्घसंवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः
उ	पु	/ u /	/ pu /	u	short en:close back rounded vowel: as u in put	ह्रस्वसंवृत पार्श्वे वर्तुलस्वरः
ऊ	पू	/ u: /	/ pu: /	ū	long en:close back rounded vowel: as oo in school	दीर्घसंवृतः पार्श्वे वर्तुलस्वरः
ए	पे	/ e: /	/ pe: /	e	long en:close-mid front unrounded vowel: as a in game (not a diphthong)	दीर्घ-अर्धसंवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः
ऐ	पै	/ æ: /	/ pæ: /	ē	long en:near-open front unrounded vowel: as a in cat	दीर्घ-विवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः
ओ	पो	/ ο: /	/ pο: /	o	long en:close-mid back rounded vowel: as o in tone (not a diphthong)	दीर्घ-अर्धसंवृतः पार्श्वे वर्तुलस्वरः
औ	पौ	/ ɔ: /	/ pɔ: /	ō	long en:open-mid back rounded vowel: as au in caught	दीर्घ-अर्धविवृतः पार्श्वे वर्तुलस्वरः
<none>	<none>	/ ɛ /	/ pɛ /	<none>	short en:open-mid front unrounded vowel: as e in get	ह्रस्व-अर्धविवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः

संस्कृतभाषायां ऐ द्वि अक्षरयोः युग्म तथा "अ-इ" वा "आ-इ" प्रकारेण उच्चारितो भवति। तथैव औ "अ-उ" वा "आ-उ" प्रकारेण उच्चारितो भवति।

व्यञ्जनम्

[सम्पादयतु]

	अल्पप्राणः अघोषः	महाप्राणः अघोषः	अल्पप्राणः घोषः	महाप्राणः घोषः	नासिक्यः
स्पर्श (Plosives)
काण्ठ्यः	क / kə /	ख / kʰə /	ग / gə /	घ / gʱə /	ङ / ŋə /
तालव्यः	च / cə /	छ / cʰə /	ज / ɟə /	झ / ɟʱə /	ञ / ɲə /
मूर्धन्यः	ट / ʈə /	ठ / ʈʰə /	ड / ɖə /	ढ / ɖʱə /	ण / ɳə /
दन्त्यः	त / tə /	थ / tʰə /	द / də /	ध / dʱə /	न / nə /
ओष्ठ्यः	प / pə /	फ / pʰə /	ब / bə /	भ / bʱə /	म / mə /

	तालव्यः	मूर्धन्यः	दन्त्यः/ वर्त्स्यः	कण्ठोष्ठ्यः/ काकल्यः
स्पर्शरहितः (Non-Plosives)
अन्तस्थः	य / jə /	र / rə /	ल / lə /	व / ʋə /
ऊष्मः/ संघर्षी	श / ʃə /	ष / ʂə /	स / sə /	ह / hə /

वर्ण (अ॰ध्व॰व॰ (IPA) उच्चारणम्)	उदाहरणम्	वर्णनम्	आङ्ग्लाभाषायां वर्णनम्	अशुद्ध-उच्चारणम्
क़ (/ q /)	क़म्ध	अघोष-अलिजिह्वीय-स्पर्शः	Voiceless uvular stop	क (/ k /)
ख़ (/ qʰ /)	ख़ास	अघोष-अलिजिह्वीयः काण्ठ्यः सङ्घर्षी	Voiceless uvular or velar fricative	ख (/ kh /)
ग़ (/ ɣ /)	ग़ैर	घोषः अलिजिह्वीयः काण्ठ्यः सङ्घर्षी	Voiced uvular or velar fricative	ग (/ g /)
फ़ (/ f /)	फ़र्क	अघोषः दन्त्यौष्ठ्यः सङ्घर्षी	Voiceless labio-dental fricative	फ (/ ph /)
ज़ (/ z /)	ज़ालिम	घोषः वर्त्स्य सङ्घर्षी	Voiced alveolar fricative	ज (/ ɟ /)
झ़ (/ zʱ /)	टेलेवीझ़न	घोषः तालव्यः सङ्घर्षी	Voiced palatal fricative	ज (/ ɟʱ /)
त़ (/ θ /)	आत़ा	अघोषः दन्त्यः सङ्घर्षी	Voiceless dental fricative	त (/ t /)
द़ (/ ð /)	द़ुरा	घोषः दन्त्यः सङ्घर्षी	Voiced dental fricative	द (/ d /)
ब़ (/ β /)	आब़ा	घोषः दन्त्यौष्ठ्यः सङ्घर्षी	Voiced labio-dental fricative	ब (/ b /)
ड़ (/ ɽ /)	पेड़	अल्पप्राणः मूर्धन्यः उत्क्षिप्तः	Unaspirated retroflex flap	-
ढ़ (/ ɽʱ /)	पढ़ना	महाप्राणः मूर्धन्यः उत्क्षिप्तः	Aspirated retroflex flap	-
ळ (/ ɭ /)	काळा	लातेरल मूर्धन्यः उत्क्षिप्तः	Lateral retroflex flap	-