बदरीनाथः

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

बदरीनाथः बद्रीनाथ
Town
Badrinath Valley, along the Alaknanda River
Country	India
राज्य	उत्तराखण्डराज्यम्
मण्डलम्	चमोली
Founded by	आदिशङ्कराचार्यः
Area
• Total	३ km^२
Elevation	३,३०० m
Population (2001)
• Total	८४१
• Density	२८०/km^२
Languages
• Official	Hindi
Time zone	UTC+5:30 (IST)

बदरीनाथक्षेत्रम् भारतस्य तीर्थस्थानेषु अन्यतमं अस्ति। हिमालयपर्वते नरनारायणौ अस्मिन् एव आश्रमे अवसताम् । अत्र पाण्डवाः आगताः आसन् । अत्र नरनारायणयोः देवालयं विष्णुगङ्गानद्याः (अलकनन्दायाः) तीरे निर्मितवन्तः सन्ति । इदं पूर्वं वेदव्यासस्य आश्रमः आसीत् । बदरीनाथक्षेत्रं भारतस्य उत्तराखण्डराज्यस्य चमोलीमण्डलस्य नगरपञ्चायतप्रदेशः । हिन्दूनां पवित्रं क्षेत्रम् अपि । भारतस्य चतुर्धामतीर्थयात्रायाः(चारधाम) चतुर्षुक्षेत्रेषु प्रामुख्यं प्राप्तं क्षेत्रम् इदम् ।

भूगोलशास्त्रम्

[सम्पादयतु]

भौगोलिकरूपेण बदरीनाथः ३०.७३तथा ७९.४८ अक्षांशरेखांशयोः स्थाने अस्ति । औन्नत्यं सामान्यतया मीटर् (११,२०४ पादमितम् )यावत् अस्ति । अलकनन्दानद्याः तटे विद्यमाने गढ़वालपर्वतप्रदेशे अस्ति । नरनारायणपर्वतश्रेण्याः मध्ये विद्यमानस्य नीलकण्ठपर्वतस्य (६,५६०मी) पृष्टभागे अस्ति । बदरीनाथक्षेत्रं हृषिकेशस्य उत्तरदिशि ३०१ कि.मी दूरे अस्ति । (केदारनाथस्य समीपे ) गौरीकुण्डमार्गद्वारा बदरीनाथक्षेत्रम् २३३कि.मी.दूरे अस्ति ।

महत्त्वम्

[सम्पादयतु]

नवमे शतके बदरीनाथक्षेत्रम् आदिशङ्कराचार्यः प्रमुखतीर्थक्षेत्ररूपेण संस्थापितवान् । एषु दिनेषु एतस्य प्रसिद्धिः अधिका जाता इति कारणतः १९६१ तमे वर्षे तीर्थयात्रिणां संख्या ९०,६७६ आसीत् । २००६ तमे वर्षे ६००००० स्यात् इति ऊहा । एतत् क्षेत्रं वैष्णवानां कृते पवित्रक्षेत्रम् । सनातनग्रन्थेषु तथा पुराण-पुण्य-कथासु सहस्रवर्षतः बदरीक्षेत्रं पवित्रक्षेत्रम् इति एव प्रस्तुतम् अस्ति । भागवतपुराणानुगुणं बदरीकाश्रमस्य प्रमुखः देवः (विष्णुः),नरस्य तथा नारायणरूपेण सकलजीविनाम् उद्धरणस्य लक्ष्यं साकारीकर्तुं महातपः आचरन्तौ आस्ताम् ” इति (भागवतपुराणम् ३.४.२२) उल्लेखः अस्ति ।‘बदरी’ इत्युक्ते तस्मिन् प्रदेशे समृद्धप्रमणेन वर्धमानं बीजरहितं फलम् । तथा 'नाथः’ इत्युक्ते एतस्य "देवः” । बदरीनाम्ना अपरं किञ्चन फलम् अस्ति । केषुचित् धर्मग्रन्थेषु अत्र बदरीवृक्षाः यथेष्टं वर्धन्ते स्म इति उल्लेखितवन्तः सन्ति ।

बदरीदेवालयः

[सम्पादयतु]

पत्तनस्य प्रमुखम् आकर्षणम् अस्ति बदरीनाथदेवालयः । दन्तकथानुगुणं शङकरः अलकनन्दानद्यां बदरीनारायणदेवस्य सालिग्रामेण निर्मितां कृष्णशिलाप्रतिमां दृष्टवान् । सः आरम्भे तप्तकुण्डम् इति प्रसिद्धस्य उष्णजलस्य उत्ससमीपे गुहादेवालये प्रतिष्ठापितवान् । १३ शतके गढ़वालराजः प्रतिमायाः प्रस्तुतदेवालयं प्रति स्थानान्तरणं कृतवान् । प्राचीनः देवालयः इति कारणतः अपि च हिमपातकारणतः तदा तदा हानिः अभवत् । तदा अनेके प्रमुखाः एतस्य पुनरुज्जीवनकार्यानि कृतवन्तः। १७ शतके देवालयस्य अस्य गढ़वालराजाः विस्तरणं कृतवन्तः । १८०३ तमे वर्षे हिमालये जातस्य प्रमुखभूकम्पस्य कारणतः अधिकप्रमाणेन हानिः जाता । तदा जयपुरस्य राजा अस्य पुनर्निर्माणं कारितवान् । उपरितनभागे अर्धगोलाकारकस्वर्णलेपितछदयुक्तः देवालयः ५० ft (१५मी ) उन्नतः अस्ति । देवालयस्य अग्रभागः शिलाद्वारा निर्मितः । उपरितनभागे अर्धवर्तुलाकारकाणि वातायनानि सन्ति । विशालसोपानानां पङक्तिः अर्धवर्तुलाकारयुक्तस्य प्रमुखद्वारस्य दिशि अस्मान् प्रापयति। अत्रत्य वास्तुकला बौद्धविहारेषु यः चित्रालङ्कृतः अग्रभागः भवति तेन सह साम्यं भजते । अन्तः स्थम्भयुक्तः विशालप्रकोष्ठसदृशः मण्डपः अस्ति । ततः प्रमुखपूजास्थलं गर्भगृहं प्रति मार्गः अस्ति । मण्डपस्य भित्तयः स्थम्भाः च सङ्कीर्ण शिल्पयुक्ताः सन्ति ।

इतिहासः कल्पितकथाश्च

[सम्पादयतु]

बदरीनाथप्रदेशं बदरी अथवा बदरीकाश्रमः इति हिन्दूधर्मग्रन्थेषु प्रस्तुतिः कृता अस्ति । एतत् स्थलं विष्णोः सानिध्येन पवित्रं जातम् अस्ति । विशिष्य विष्णोः नरनारायणयोः यत् द्विरूपम् अस्ति तत् अत्र द्रष्टुं शक्यम् । अतः महाभारते,शिवः अर्जुनम् उद्दिश्य वदति "भवान् पूर्वतनजन्मनि नररूपेण आसीत् । अतः अहं नारायणरूपेण भवता सह नारायणः सन् असंख्याकवर्षाणि यावत् बदरीप्रदेशे घोरं तपः आचरितवान् अस्मि ” इति। कल्पितकथानुसारं देवताः गङ्गां मनुकुलस्य उद्धरणार्थं भूमिं प्रति अवतरतु इति उक्तवन्तः । किन्तु 'तस्याः अवतरणस्य भारं सोढुं भूमेः सामर्थ्यं न आसीत् । अतः बृहत् गङगा द्वादशधा विभक्ता सती भूमिम् आगतवती । तासु अलकनन्दा अन्यतमा।

बदरीक्षेत्रं पर्वतैः आवृतम् अस्तीति महाभारते उल्लेखः अस्ति। पाण्डवाः पश्चिमगढ़वालसमीपे 'स्वर्गारोहणकरणम् 'इत्यर्थयुक्तस्य स्वर्गारोहिणीशिखरस्य आरोहणसमये प्रपाते जीवनं समापितवन्तः इति एकस्मिन् भागे प्रस्तापः कृतः अस्ति । स्थलीयकल्पितकथानुसारं पाण्डवाः स्वर्गं प्रति गमनसमये मार्गे बदरीनाथमार्गेण तथा ततः चत्वारिकिलोमीटर-उन्नतात् 'मना’ पत्तनद्वारा गतवन्तः इति । कल्पितकथानुसारं व्यासः यत्र महाभारतं लिखितवान् सा गुहा मनापत्तने अस्ति । पद्मपुराणे बदरीनाथक्षेत्रं परितः विद्यमानः प्रदेशः सम्रुद्धः पारमार्थिकः निक्षेपयुक्तः इति प्रशंसितवन्तः सन्ति।

तीर्थयात्रा

[सम्पादयतु]

भारत –चीना-टिबेट्देशानां सीमारेखातः कतिचन किलोमीटर्दूरे स्थितं बदरीनाथं प्रति चारधामयात्रायाः पूर्वतनक्षेत्रात् केदारनाथात् दिनद्वयस्य प्रयाणं भवति । सिक्खजनानां प्रमुखतीर्थयात्राक्षेत्रं ‘ हेमकुण्डसाहिब्’ बदरीनाथगमनमार्गे अस्ति । विषेशतया ग्रीष्मकाले तीर्थायात्रायाः मार्गे महान् जनसम्मर्दः भवति । बदरीनाथं प्रति प्रवासार्थं सूक्तः समयः अस्ति जून् तः सेप्टम्बर् मासस्य अवधिः । आवर्षम् ऊर्णस्य वस्त्राणि धरणीयानि भवन्ति। आदिशङकराचार्येण उत्तरभागे स्थापितः ज्योतिर्मठः पार्श्वे अस्ति । अस्मिन् प्रदेशे द्रष्टुं योग्यनि इतरक्षेत्राणि नाम हरिद्वारम् ऋषिकेशम् /हृषिकेशम् /रिशिकेशम् ।

समुद्रतलात् इदं क्षेत्रं १०,२८४ पादमिते औन्नत्ये वर्तते । अत्रत्यं देवमन्दिरं मेमासस्य द्वितीयसप्ताहतः नवम्बर्-मासस्य द्वितीयसप्ताहपर्यन्तम् उद्घाटितं भवति । अवशिष्टान् षण्मासान् यावत् इदं क्षेत्रं हिमराशिभिः पिहितं भवति ।
पिधानावसरे ज्वालितः दीपः षण्मासानाम् अनन्तरम् उद्घाटनावसरे अपि ज्वलन् भवति इति वदन्ति अनेके प्रत्यक्षदर्शिनः यात्रिकाः । अस्य दीपस्य दर्शनमेव ज्योतिर्दर्शनम् इत्युच्यते । अपि च षण्मासेभ्यः पूर्वं देवाय अर्पितानि पुष्पाणि अपि प्रत्यग्राणि तिष्ठन्ति ।

पुराणकथा

[सम्पादयतु]

पूर्वं धर्मप्रजापतिना परिणीता दक्षपुत्री मूर्तिदेवी पुत्रार्थिनी सती वसुधारातीर्थे अनेकानि वर्षाणि यावत् तपः आचरितवती । तदा नारायणः प्रत्यक्षः सन् 'वरं वृणीष्व' इति अवदत् । तदा मूर्तिदेवी - 'भवदृशं पुत्रद्वयम् अनुगृह्यताम्' इति प्रार्थितवती । 'तथास्तु' इति उक्त्वा अन्तर्निहितः जातः नारायणः । अग्रे तस्य अनुग्रहेण मूर्तिदेव्यां नरनारायणौ जातौ ।
सहस्रकवचः नाम कश्चन राक्षसः ब्रह्मणः वरमेकं प्राप्तवान् आसीत् । तदीयं कवचं सः एव पुण्यपुरुषः च्छेत्तुम् अर्हति येन १०,००० वर्षाणि तपः आचरितानि भवन्ति । नारायणः स्वस्य तपश्शक्त्या तस्य ४९९ कवचानि कर्तितवान् । तदा राक्षसः सहस्रकवचः धावन् सूर्यम् आश्रितवान् । द्वापरयुगे सः एव कर्णरूपेण अजायत । नरनारायणौ कृष्णार्जुनरूपेण आगत्य तम् अमारयताम् ।
नरनारायणयोः तपसः आचरणावसरे लक्ष्मीः बदरीवृक्षरूपेण तयोः कृते फलछायादिकं दत्तवती इत्यतः इदं क्षेत्रं बदरीक्षेत्रम् इति प्रसिद्धं जातम् ।

यानसौकर्यम्

[सम्पादयतु]

अत्यन्तं समीपस्थं विमाननिस्थानकं नाम डेह्राडून्समीपस्थं जालि ग्राण्ट् विमाननिस्थानकम्(३१७ कि.मी.) ।
समीपस्थं रैलनिस्थानकं हरिद्वारम् (३१०.कि.मी), हृषीकेशं(२९७.कि.मी.), कोटद्वार(३२७ कि.मी.)
नवदेहली-हरिद्वार-हृषीकेशतः नियतरूपेण यानव्यवस्था अस्ति ।

मार्गाः अत्यन्तं ह्रस्वाः इति कारणतः सर्वप्रदेशेषु चलितुं समर्थानि वाहनानि सन्ति चेत् उत्तमम् । एतावत्पर्यन्तं यात्रिभिः स्वयं वाहनं चालयितुं शक्यं नासीत् । किन्तु इदानीं देवालयस्य पुरतः अपि वाहनानि नेतुं शक्यानि ।

जनसान्द्रता

[सम्पादयतु]

इदानीन्तनस्य भारतस्य जनगणनानुसारं बदरीनाथक्षेत्रे ८४१ जनाः सन्ति । तेषु ६५% पुरुषाः, ३५% महिलाः सन्ति । साक्षरताप्रमाणं ८५% अस्ति। एतत् प्रमाणं राष्ट्रियसाक्षरताप्रामाणापेक्षया (५९.५% ) अधिकम् अस्ति । तेषु ९२% पुरुषाः,७२% महिलाः साक्षराः सन्ति । जनसङ्ख्यायाः ९% जनाः ऊनषड्वर्षीयाः ।