सामग्री पर जाएँ

गुरुमुखीलिपिः

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः
गुरुमुखीलिपिः
प्रकारः अबुगिडा
भाषा(ः) पञ्जाबीभाषा
स्थितिकालः क्रैस्तवीय १५३९ तः– वर्तमानकालः
जननस्रोतः
समकालीनलिपिः प्राचीनकाश्मीरीलिपिः, खोज्की
लेखनगतिः वर्णानां वामतो गतिः
युनिकोड सूची U+0A00–U+0A7F

गुरुमुखीलिपिः (पञ्जाबी: ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ, IPA -ɡʊɾmʊkʰi) पञ्जाबीभाषालेखनार्थं एका लिपिः ।

परिचयः

[सम्पादयतु]

गुरुमुखी इत्यास्यार्थः गुरुमुखात् निसृतः इति । अयं शब्दः गुरुमुखात् निसृता 'वाणी' इति अर्थमपि द्योतयति, यतोहि मुखस्य लिपिना सह कोऽपि सम्बन्धः नस्ति । किन्तु वाणीतः तस्याः भाषानिमित्तं प्रयुक्तमाना लिपेर्नामपि रूढ़प्रयोगात् आगतम् । पञ्जाबप्रदेशस्य गुरुवः अपि अस्याः भारतीयलिपेः प्रसारप्रचारञ्च कृतवन्तः । तथा न कृते सति सिन्धुप्रदेशः सदृशः पञ्जाबप्रदेशे अपि फरासीलिपिः विस्तृता आसीत् ।

वैशिष्ट्यम्

[सम्पादयतु]

गुरुमुखीलिपिः अबुगिडा लेखनपद्धत्यानुश्रिता एका लिपिः । गुरुमुखीलिपेः वर्णमालायां त्रयः स्वरावर्णाः एवं ३२ व्यञ्जनवर्णाः सन्ति । स्वरवर्णेन सह मात्रां संयोजयित्वा इतरस्वरवर्णानां रचना क्रियते । एतेषां नामानि यथा- 'उड़ा', 'आया', 'इड़ी', 'सासा', 'हाहा', 'कका', 'खखा' इत्यादि । मात्राणां नामानि ('ट' कारेण सह संयोजयित्वा) यथा- ट (मुक्ता), टा (कन्ना), टि (स्यारी), टी (बिहारी), ट (ऐंक ड़े), ट (दुलैंकड़े), टे (लावाँ), टै (दोलावाँ), टो (होड़ा), टौ (कनौड़ा), टं (टिप्पी), ट: (बिदै) । अस्याः लिपेः वर्णमालायां प्रायः संयुक्तवर्णाः न सन्ति । यद्यपि बहु संयुक्तध्वनयः सन्ति ।

ब्राह्मी लिपि

उत्तरी ब्राह्मी

दक्षिणी ब्राह्मी

व्यञ्जनवर्णाः

[सम्पादयतु]
नाम उच्चारणम् नाम उच्चारणम् नाम उच्चारणम् नाम उच्चारणम् नाम उच्चारणम्
उरा ऐरा ईरी सूस्सा (Sa) हहा (Ha)
कक्का (Ka) खक्खा (Kha) गग्गा (Ga) घग्गा (Gha) उंगा (Nga)
चच्चा (Ca) छछ्छा (Cha) जज्जा (Ja) झज्जा (Jha) नेया (Nya)
टैनका (Tta) ठठ्ठा (Ttha) डड्डा (Dda) ढड्डा (Ddha) णाहणा (Nna)
तत्ता (Ta) थत्था (Tha) दद्दा (Da) धद्दा (Dha) नन्ना (Na)
पप्पा (Pa) फप्पा (Pha) बब्बा (Ba) भब्बा (Bha) मम्मा (Ma)
यय्या (Ya) रारा (Ra) लल्ला (La) वावा (Va) राढा Rha

स्वरवर्णाः

[सम्पादयतु]
स्वरवर्णाः प्रतिनिधिः ऐ पि ए उदाहरणम्
वर्णाः मात्राः कारेण सह

संयोजनम्

नाम यूनिकोड व्यवहारिकचिह्नम्
मुक्ता (Muktā) A a [ə] यथा शिया
ਕਾ कन्ना (Kannā) AA ā [ɑ] यथा म्रफलम्
ਿ ਕਿ सिहारी (Sihārī) I i [ɪ] यथा ष्टम्
ਕੀ बिहारी (Bihārī) II ī [i] यथा श्वरः
ਕੁ उङ्कर (Onkaṛ) U u [ʊ] यथा पुस्तकम्
ਕੂ दुलैंकड़े (Dulankaṛ) UU ū [u] यथा मूकः
ਕੇ लावाँ (Lāvā̃) E ē [e] यथा वेष्टिः
ਕੈ दोलावाँ (Dulāvā̃) AI e [ɛ] यथा सैकतभूमिः
ਕੋ होड़ा (Hōṛā) O ō [o] यथा कोषः
ਕੌ कनौड़ा (Kanōṛā) AU o [ɔ] यथा कौशल्या

देवनागरीलिपिना सह तोलनम्

[सम्पादयतु]
व्यञ्जनवर्णाः वर्गः

ਕ --- क
ਖ --- ख
ਗ --- ग
ਘ --- घ
ਙ --- ङ

वर्गः

ਚ --- च
ਛ --- छ
ਜ --- ज
ਝ --- झ
ਞ --- ञ

वर्गः

ਟ --- ट
ਠ --- ठ
ਡ --- ड
ਢ --- ढ
ਣ --- ण

वर्गः

ਤ --- त
ਥ --- थ
ਦ --- द
ਧ --- ध
ਨ --- न

वर्गः

ਪ --- प
ਫ --- फ
ਬ --- ब
ਭ --- भ
ਮ --- म

अन्तस्थवर्णाः

ਯ --- य
ਰ --- र
ਲ --- ल
ਵ --- व

उष्मवर्णाः

ਸ਼ --- श
ਸ --- स
ਹ --- ह
ੜ --- ड़

मात्राः

਼ --- ़
੍ --- ्
ਾ --- ा
ਿ --- ि
ੀ --- ी
ੁ --- ु
ੂ --- ू
ੇ --- े
ੈ --- ै
ੋ --- ो
ੌ --- ौ
ਂ --- ं
ੰ --- ं

स्वरवर्णाः

ਅ --- अ
ਆ --- आ
ਇ --- इ
ਈ --- ई
ਉ --- उ
ਊ --- ऊ
ਏ --- ए
ਐ --- ऐ
ਓ --- ओ
ਔ --- औ

संख्याः

੦ --- ०
੧ --- १
੨ --- २
੩ --- ३
੪ --- ४
੫ --- ५
੬ --- ६
੭ --- ७
੮ --- ८
੯ --- ९

गुरुमुखीलिपेः यूनिकोड संस्करणम्

[सम्पादयतु]
गुरुमुखीलिपिः
Unicode.org chart (PDF)
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+0A0x
U+0A1x
U+0A2x
U+0A3x ਿ
U+0A4x
U+0A5x
U+0A6x
U+0A7x
टिप्पणी
१.^ यूनिकोड संस्करणम् ६.१ अनुसारम्
"https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=गुरुमुखीलिपिः&oldid=358454" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्