तत्त्वज्ञानम्

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

(दर्शनशास्त्र इत्यस्मात् पुनर्निर्दिष्टम्)

तत्त्वशास्त्रे भारतस्य गुरुत्वं सर्वत्र प्रसिद्धं वर्तते। भारते नास्तिक-आस्तिकभेदेन परस्परं भेदमापन्नानि तानि दर्शनानि सन्ति द्वादश विधानीति तेषु सन्ति षडास्तिकदर्शनानि, षट् च नास्तिकदर्शना नीति । तत्र नास्तिकदर्शनेषु चास्त्येकं दर्शनं बौद्धदर्शनमपीति तच्च बौद्ध दर्शनञ्चास्ति खलु भागत्रयात्मकम् । तत्र च -

१. प्रारम्भिकबौद्धदर्शनरूपः प्रथमो भागः ।

२. द्वितीयश्च महायानदर्शनरूपः ।

३. तृतीयश्व बौद्धधर्मपरिचयात्मकः ।

तत्रापि प्रारम्भिकबौद्धदर्शनस्य मूलाधारभित्तिश्च भगवतो बुद्धस्य चत्वारि आर्यसत्यानि सन्ति, तानि च साक्षाद् बुद्धोक्तानि गीयन्ते इत्यत्र नास्ति लेशतोऽपि विवादः । भगवतो बुद्धस्येमे एव सन्ति मूलभूताः प्रभूताः सदुपदेशा आर्यसत्यचतुष्टयात्मकाः ।

तानि च दुःख-दुःखसमुदय-दुःखनिरोध-दुःखनिरोधमार्गस्वरूपाणि इति ।

(१) तत्र चास्ति प्रथमम् आर्यसत्यं दुःखम् । तत्र जन्मापि दुःखम्, जरापि दुःखम्, मरणमपि दुःखम्, जननीजठरे शयनमपि दुःखम्, शोकोऽपि दुःखम्, इच्छायाः पूर्त्यभावोऽपि दुःखम् एवं व्याघातोऽपि दुःखम्, प्रियवस्तु वियोगोऽपि दुःखम्, अप्रियसंयोगोऽपि तथा, तत्त्वतः शरीरमपि दुःखम् इत्येवं क्रमेण सर्वमेव दुःखमिव सकलमेव चराचरात्मकं जगद् दुःखपङ्कनिमग्नमिति विज्ञेयम् इत्यत्र विवेक एव प्रमाणम् ।

(२) द्वितीयञ्चास्ति खल्वार्यसत्यं दुःखसमुदयरूपम् । अर्थात् दुःखस्य समुदयः ( दुःखस्य समुद्भवो ) भवति । यस्मात् कारणात् इति व्युत्पत्त्या दुःख कारणमेव 'दुःखसमुदय'-शब्दार्थः । सर्वेषामेव कार्याणां कारणनान्तरीयकत्वेन सकारणकत्वं सिद्धयति, यतः सर्वेषामेव कारणानामवश्यमेव किमपि कार्य मस्तीति तु परमार्थः । अतोऽस्ति चेद् दुःखं तदा तस्य कारणेनाऽप्यवश्यमेव भवितव्यम् इति विज्ञेयम् । तच्च कारणमविद्या, तृष्णादिकं द्वादशनिदा नान्तर्गतं विज्ञेयम् ।

तत्रापि द्वादशनिदानान्तर्गतं जन्म-मरणचक्रमेव 'प्रतीत्यसमुत्पाद'-नाम्ना व्याह्रियते । भगवतो बुद्धस्य शिक्षायाः प्रतीत्यसमुत्पाद एव चास्ति खल्वा धारभूतः स्तम्भः । 'सम्यक् सम्बोधि'-प्राप्त्यवसरे एवेदं प्रतीत्यसमुत्पादविषयक शिक्षणं प्राप्तवान् भगवान् प्रबुद्धो बुद्धः ।

हीनयानेऽपि खल्वयमेव प्रतीत्यसमुत्पादश्चास्ति बौद्धधर्मस्य बौद्ध दर्शनस्य चाऽऽधारभूतः स्तम्भः, इत्यस्ति हीनयानस्य सैद्धान्तिकः पक्षः ।

महायानेऽपि चायमेव प्रतीत्यसमुत्पादो हीनयानानुसारं वर्तते भगवतो बुद्धस्य मूलभूत उपदेशात्मक आदेशः । भगवतो बुद्धस्योपदेशान्तर्गतमुपदेशद्वय मेव चास्ति समीचीनं शोभमानम् ।

१. तत्रैकं दुःखसमुदयरूपम् ।

२. द्वितीयञ्चास्ति दुःखनिरोधरूपं निर्वाणापरपर्यायस्वरूपम् इति । इदमेव च वर्तते खलु शासितुः शासनम् इति । एतद् विदाङ्कर्तारो जना एव धर्म जानन्ति । एतो हेतुसहितधर्मविषयकं ज्ञानमेव प्रज्ञाभूमिः कथ्यते । तथा चोक्तम् -

'सच्च पटिच्च समुप्पादादि मेदा धम्माभूमिः ।' ^[१]

प्रसिद्धस्य महायानावलम्बिनो नागार्जुनस्येदमप्यस्ति कथनं यत् प्रतीत्य समुत्पादद्रष्टव चास्ति यथार्थद्रष्टा इति । अपि च महायानमार्गावलम्बी खलु नागार्जुनः प्रतीत्यसमुत्पादमेव शून्यतायाः सिद्धान्तं प्रोट्टङ्कयन्ति वर्णयन्ति च । अयमेव च बुद्धोपदिष्टमार्गः ।।

(३) तृतीयश्चास्ति आर्यसत्यः दुःखनिरोधरूपः । स च 'निर्वाण'-शब्द जन्यवोधविषयतां गतोऽपि भवति । निर्वाणश्च खल्वस्ति अमृतरसः । तं रसं पीत्वैव जन्म-मरणादिरूपबन्धनतो निवृत्तो भवति मानव इति च सर्वाणि शास्त्राणि सकलाश्च शास्त्रतत्त्वज्ञा वदन्ति ।

इममेवाऽभिप्रायं मनसि निधाय भिक्षुगणान् बोधयामास भगवान् बुद्धः । हे भिक्षवः ! ध्यानं दीयताम्, मयाऽमृतं पीतम् । तस्यैवोपदेशमहं भवद्भ्यो ददामि । अस्यैवाऽमृतरसस्य पानं विदधानाः खलु जीवात्मानोऽमरत्वमापन्ना बभूवुः । तच्च जीवनिष्ठममरत्वं सर्वथा निर्माणरूपमिति निर्वाण एवाऽशेष लाभः 'परमाशान्तिः' 'परमा समवाप्ति:' 'परमपदरूपः' 'परमशिव'-कल्याणा वस्थारूपश्चास्तीति मे सुदृढोऽनुभवो विश्वासश्च । अतो निरोधस्यैवाऽपरं नाम निर्वाण इति । अयमेव चास्ति तृतीय आर्यसत्यः-दुःखनिरोधापरपर्यायभूतो निर्वाणरूपः ।

(४) चतुर्थ आर्यसत्यश्च 'दुःखनिरोधमार्ग' इति । अर्थात् निर्वाणप्राप्ति जनकीभूतो मार्गः । यानि तृष्णादीनि कारणानि दुःखं जनयन्ति तेषां कारणानां विनाशोपाय एव निर्वाणमार्गः कथ्यते । अस्य निर्वाणमार्गस्याऽष्टावङ्गानि सन्ति अतोऽयं निर्वाणमार्गोऽष्टाङ्गिकमार्गोऽपि कथ्यते । तानि चाष्टाङ्गानि निम्नो ल्लिखितानि सन्ति । यथा -

१. 'सम्यग् दृष्टिः' इत्यस्ति प्राथमिकमङ्गम् ।

२. 'सम्यक सङ्कल्पः' इति च द्वितीयं मार्गद्वयमिदं प्रज्ञानाम्ना प्रोच्यते ।

३. 'सम्यग् वाक्' इत्यस्ति तृतीयमङ्गम् ।

४. 'सम्यक् कर्मान्तम्' चतुर्थमिदम् ।

५. 'सम्यक् आजीवः' पञ्चममदः ।

६. 'सम्यग् व्यायामः' षष्ठमिदम् । इदञ्च मार्गचतुष्टयं 'शील'-नाम्ना कथ्यते।

७. 'सम्यक् स्मृतिः' इति चास्ति सप्तमम् ।

८. 'सम्यक् समाधिः' इति चाष्टमम् ।

इति च मार्गद्वयं समाधिनाम्ना समुल्लिख्यते ।

हीनयान-महायानविचारः

हीनयान-महायानर्योर्भेदः

योगाचारमतम्

चार्वाकदर्शनम्

आहेतदर्शनम्

जैना द्विविधाः

सांख्यदर्शनम्

न्यायदर्शनम्

न्यायशास्त्रस्य महत्त्वम्

न्यायस्य विकासक्रमः

वैशेषिकदर्शनम्

मीमांसादर्शनम्

उत्तरमीमांसादर्शनम्

अज्ञानस्वरूपम्

विस्तारः