भोजपुरीभाषा
भोजपुरीभाषा | |
---|---|
𑂦𑂷𑂔𑂣𑂳𑂩𑂲 | |
कैथीलिप्यां भोजपुरी इति शब्दः | |
विस्तारः | भारतं नेपालदेशः च |
प्रदेशः | भोजपुर-पूर्वाञ्चलः |
Ethnicity | भोजपुरिया |
स्थानीय वक्तारः |
वाचनिकदोषः : अनपेक्षितम् उद्गारचिह्नम २ (अतिरिक्तवक्तृणां गणना हिन्दीभाषायाः अन्तर्गता) |
भाषाकुटुम्बः | |
उपभाषा(ः) | |
लिपिः | |
आधिकारिकस्थितिः | |
व्यावहारिकभाषा | फलकम्:FIJ (फिजीहिन्दी इव) |
Recognised minority language in | |
नियन्त्रणम् |
|
भाषा कोड् | |
ISO 639-2 | bho |
ISO 639-3 | bho |
Linguasphere | 59-AAF-sa |
भारतदेशे भोजपुरीभाषितप्रदेशाः |
भोजपुरीभाषा (कैथी:𑂦𑂷𑂔𑂣𑂳𑂩𑂲𑂦𑂰𑂭𑂰) आर्यभाषापरिवारस्य एका भाषा अस्ति । इयं भाषा भारतस्य भोजपुर-पूर्वाञ्चलक्षेत्रस्य, नेपालदेशस्य तराईप्रदेशस्य च स्थानीयभाषा अस्ति । इयं मुख्यता पश्चिमबिहारराज्ये, पूर्व उत्तरप्रदेशे, पश्चिमझारखण्डे, ईशान्यमध्यप्रदेशे, ईशान्यछत्तीसगढराज्ये, नेपालदेशस्य तराईक्षेत्रे भाष्यते । यद्यपि भोजपुर्याः स्वकीयविशालसाहित्यं-व्याकरणं-लिपिः भवति तथापि भारतदेशे सा हिन्द्याः एका उपभाषा इति मन्यन्ते यत् प्रायः विवादानां विषयः भवति । भोजपुरी इति पूर्वहिन्द-आर्यभाषा अस्ति तु हिन्दी इति मध्यहिन्द-आर्यभाषा । यद्यपि फिजी-गयाना-मारिषस्-दक्षिण आफ्रिका-सूरिनाम्-त्रिनिदाद् टोबेगो च-देशेषु अपि एषा भाषा मान्यताप्राप्ता अल्पसङ्ख्याकभाषा अस्ति । नेपालदेशे भोजपुर्याः मान्यताप्राप्त राष्ट्रभाषायाः पदम् अस्ति ।
भोजपुरी साहित्य
[सम्पादयतु]भोजपुरीसाहित्यस्य आरम्भः सप्तमशताब्द्याः अस्ति। हर्षवर्धनकालस्य (६०६ — ६४८ ई.) संस्कृतकविः बाणभट्ट स्वस्य ग्रन्थे हर्षचरितम् इति ग्रन्थे संस्कृतप्राकृतयोः अतिरिक्तं लोकभाषायां लिखितवन्तौ कविद्वयस्य उल्लेखं करोति एतेषां कविनां नाम ईसनचन्द्रः, बेनीभारत इति च आसीत् । इसानचन्द्रः बिहारस्य सोननद्याः पश्चिमतटे स्थितस्य पियारोग्रामस्य (प्रेतीकूट्) निवासी आसीत्।
पश्चात् सिद्धसाहित्यस्य अथवा साधुसाहित्यस्य निर्माणं जातम् । अनेके सिद्धसन्तगुरुजनाः स्वसाहित्यस्य भोजपुरियानुरूपं कृतवन्तः । शनैः शनैः साहित्यशैल्याः विकासः आरब्धः । ततः परं भोजपुरीभाषायां साहित्यस्य निर्माणं जातम्।
भोजपुरीसाहित्यस्य युगत्रयेषु वर्गीकरणं कृतम् अस्ति ।
भोजपुरीसाहित्यः
- प्रारम्भिक युगः (७०० तः ११०० ईपू)
- प्राचीन साहित्य (७ शताब्दी)
- सिद्ध साहित्य (८ तः ११ शताब्दी)
- प्राचीन साहित्य (७ शताब्दी)
- मध्ययुगः (११०० तः १८५० ई.)
- लोककथा काल (११०० तः १४०० ई.)
- आराधनाकाल (१५०० तः १८५० ई.)
- कबीर काल
- आधुनिक युगः (1850 ई. तः वर्तमान पर्यन्तम्)
- पुनर्जागरण काल
आदिमयुग (७ तः ११ शताब्दी)
[सम्पादयतु]𑂣𑂰𑂅𑂪𑂰 𑂃𑂧𑂹𑂯𑂵 𑂧𑂢𑂵 𑂦𑂅𑂪𑂰 𑂯𑂩𑂭𑂱𑂞 𑂯𑂷𑂘 𑂍𑂁𑂘 𑂞𑂰𑂪𑂳𑂍𑂰 𑂩𑂵 𑂮𑂳𑂍𑂰𑂆𑂪𑂰 𑂡𑂩𑂹𑂧𑂢𑂰 𑂩𑂴𑂣 𑂧𑂓𑂁𑂯𑂠𑂹𑂩𑂢𑂰𑂟 𑂮𑂹𑂫𑂰𑂧𑂲 𑃁
सत्य वदंत चौरनगीनाथ आदि अन्तर सुनौ ब्रितांत सालवाहन घरे हमरा जनम उत्पति सतिमा झूठ बोलीला ॥
आसिरबाद पाइला अम्हे मने भइला हरषित होठ कंठ तालुका रे सुकाईला धर्मना रूप मछंहद्रनाथ स्वामी ॥
satya vadaṃta cauranagīnātha ādi antara sunau britāṃta sālavāhana ghare hamarā janama utpati satimā jhūṭha bolīlā
चौरङ्गी नाथ, ८वीं शताब्दी ई[१]
वर्धनसाम्राज्यस्य शासनकाले आकारं गृहीतस्य मगधीप्राकृतस्य वंशजः अस्ति भोजपुरी। सिद्धसाहित्ये चर्यपदेषु च भोजपुरीस्य प्राचीनतमरूपाः दृश्यन्ते। चर्यापदः असम-बङ्गाल-बिहार-ओडिशा-देशयोः तान्त्रिकपरम्परातः बौद्धधर्मस्य वज्रयानपरम्परापर्यन्तं साक्षात्कारगीतानां, रहस्यमयकाव्यानां संग्रहः अस्ति। अष्टम-द्वादशशताब्द्याः मध्ये अस्मिन् अबहट्टे लिखितम् यत् असमिया, बङ्गला, भोजपुरी, उड़िया, मगही, मैथिली आदीनां बहूनां पूर्वीय-इण्डो-आर्य-भाषाणां पूर्वजः आसीत्, तथा च लिखितानां छन्दानां मध्ये प्रसिद्धतमः इति कथ्यते तस्मिन् भाषायां मगधीप्राकृततः भोजपुरीं प्रति पुनः पुनः प्रवासं कुर्वती आसीत् इति कारणेन अस्मिन् समये भाषायाः रूपं "पुराणी भोजपुरी" इति उच्यते स्म।
सिद्ध साहित्य
[सम्पादयतु]प्रारम्भिककाले नाथसम्प्रदायस्य गुरुभिः भोजपुरीभाषायां यत् साहित्यं लिखितं तत् सिद्धसाहित्यम् इति कथ्यते। अस्य युगस्य साधु चौरङ्गिनाथस्य (पुराण भगतस्य) कृतयः "प्राणसंकली" इति संगृहीताः सन्ति। नाथसम्प्रदायस्य गुरुः गोरखनाथः अपि अनेकानि काव्यानि, देवानां स्तुतिं च रचितवान् ।
सम्बद्धाः लेखाः
[सम्पादयतु]सन्दर्भाः
[सम्पादयतु]- ↑ Singh, Durgashankar Prasad (1968). Bhojpuri ke kavi aur kavya. Patna: Bihar Rashtrabhasa Parishad. p. 93.