हिन्दी
| मानकहिन्दीभाषा | |
|---|---|
| मानक हिन्दी | |
 देवनागरीलिपियते हिन्दी शब्दः | |
| विस्तारः |
 भारतम्मारिषस्, दक्षिण-आफ्रिका, संयुक्तराज्यानि अमरिका, केनडा, नेपालः |
| स्थानीय वक्तारः | |
| भाषाकुटुम्बः | |
| लिपिः | |
| आधिकारिकस्थितिः | |
| व्यावहारिकभाषा |
भारतम् |
| नियन्त्रणम् | केन्द्रीयहिन्दी आयुक्तः (भारतम्)[१] |
| भाषा कोड् | |
| ISO 639-1 | hi |
| ISO 639-2 | hin |
| ISO 639-3 | hin |
| LINGUIST List | hin-hin |
| Linguasphere | 59-AAF-qf |
हिन्दीभाषा सांविधानिकरूपेण भारतस्य एका आधिकारिकभाषा विद्यते । भारते अत्यधिकैः जनैः भाष्यमाणा अवगम्यमाना च भाषा विद्यते । विश्वे अधिकं भाषमाणायाः चीनीभाषायाः अनन्तरं स्थानं हिन्दीभाषायाः । उत्तरभारते अस्याः उपयोगः अधिकः । भारते अन्येषु देशेषु च विद्यमानाः हिन्दी-भाषिणः ६० कोट्यधिकाः सन्ति । एते हिन्दीभाषया सम्भाषन्ते, पठन्ति, लिखन्ति च । फिजी, मारिषस्, गयाना, सूरीनाम् इत्येतेषु देशेषु अधिकाः, नेपालदेशे केचन च हिन्दीभाषया सम्भाषन्ते । हिन्दीभाषा राष्ट्रभाषा, राजभाषा, सम्पर्कभाषा, जनभाषा इत्यादीनि सोपानानि आरुह्य विश्वभाषास्थानस्य अलङ्करणे अग्रेसरा वर्तते । भाषाविकासक्षेत्रे कृतपरिश्रमवतां भाषाविज्ञानिनां भविष्यवाणी हिन्दीभाषाप्रेमिणां सन्तोषदायिका अस्ति । ते वदन्ति यत् विश्वस्तरे अन्ताराष्ट्रियमहत्त्वम् आप्नुवत्सु भाषासु हिन्दी प्रमुखा अस्ति इति ।
शब्दानां व्युत्पत्तिः
[सम्पादयतु]हिन्दीशब्दस्य मूलं संस्कृतस्य सिन्धुशब्दः इति मन्यते । 'सिन्धु'इत्येषः शब्दः सिन्धुनदीं परितः विद्यमानां भूमिं च निर्दिशति । अयं सिन्धुशब्दः इरानीयानां मुखे 'हिन्दु' इति जातम् । ततः हिन्दी, हिन्द इति जातम् । अग्रे इरानीयाः भारतस्य बहु भागं यदा आक्रान्तवन्तः तदा 'हिन्द्'शब्देन पूर्णं भारतं निर्देष्टुम् आरब्धवन्तः । इरानीभाषायाः 'ईक'प्रत्ययस्य योजनेन 'हिन्दीक' (हिन्दस्य) इति जातम् । यूनानीशब्दस्य 'इन्दिका'शब्दस्य आङ्ग्लशब्दः 'इण्डिया'इति जातम् ।
हिन्दीभाषा उर्दुभाषा च
[सम्पादयतु]भाषाकोविदाः हिन्दी उर्दूभाषा च समाना इति मन्यन्ते । हिन्दीभाषा देवनागरीलिप्या लिख्यते । अस्याः शब्दाः अधिकतया संस्कृतशब्दाः एव । उर्दूभाषा फारसीलिप्या लिख्यते । फारसि-अरबीभाषयोः प्रभावः अस्याः उपरि अधिकतया विद्यते । व्याकरणदृष्ट्या हिन्दी-उर्दुभाषयोः शतप्रतिशतं समानता विद्यते । उर्दूभाषायाः केचन विशेषध्वनयः अरबी-फारसीसम्बद्धाः । अतः उर्दुभाषा हिन्दीभाषायाः काचित् विशेषशैली इति चिन्तयितुं शक्या ।
परिवारः
[सम्पादयतु]हिन्दीभाषा हिन्द-यूरोपीयभाषापरिवारे अन्तर्भवति । इयं हिन्द-ईरानीयशाखायाः हिन्द-आर्य-उपशाखायां वर्गीकृता अस्ति । हिन्द-आर्यभाषाः संस्कृतभाषोत्पन्नाः सन्ति । उर्दू, काश्मीरी, बाङ्ग्ला, ओडिया, पञ्जाबी, रोमानी, मराठी नेपाली इत्यादयः भाषाः हिन्द-आर्यभाषाः सन्ति ।
निर्माणकालः
[सम्पादयतु]अपभ्रंशस्य समाप्तेः अनन्तरम् आधुनिकभाषाणां जन्मकालः 'सङ्क्रान्तिकालः'इति निर्देष्टुं शक्यः । हिन्दीभाषायाः स्वरूपं शौरसेनी-अर्धमागधीभाषयोः अपभ्रंशात् विकसितमस्ति । १० शतके अस्याः भाषायाः स्वतन्त्रास्तित्वं दृश्यते ।
अपभ्रंशस्य सम्बन्धे 'देशी'शब्दस्य प्रयोगः आधिक्येन श्रूयते । वस्तुतः 'देशी'शब्दः देशीशब्दं देशीभाषां च निर्दिशति । प्रश्नः अस्ति - देशीयशब्दः कस्याः भाषायाः ? इति । भरतमुनिः नाट्यशास्त्रे ये शब्दाः संस्कृतस्य तत्समो वा तद्भवो वा न विद्यन्ते तान् देशीशब्देन निर्दिशति । 'देशी'शब्दाः जनैः भाषितभाषायां रूढिगताः भवन्ति । ते सामान्यतः अपभ्रंशाः एव भवन्ति । जनभाषा व्याकरणनियमान् न अनुसरन्ति अपि तु व्याकरणमेव जनभाषाप्रवृत्तेः विश्लेषणं करोति । प्राकृतव्याकरणं संस्कृतस्य अनुसरणम् अकरोत् । संस्कृतं प्रकृतिः मन्यते । अतः ये शब्दाः तस्य नियमानुसारं न भवेयुः ते सर्वे देशीशब्दाः इति निर्दिश्यन्ते ।
इतिहासः
[सम्पादयतु]हिन्दीसाहित्यस्य इतिहासः अत्यन्तं विस्तृतः प्राचीनश्च विद्यते । अयं कालः त्रिधा विभक्तुं शक्या ।
आरम्भकालः
[सम्पादयतु]
तुलना
[सम्पादयतु]इयं भाषा संस्कृतभाषायाः साक्षात् पुत्री । अध: कानिचलहिन्दीवाक्यानि, तेषां प्रचलितं संस्कृतस्यरूपञ्च प्रदत्तम् ।
- नहीं, मिलता नहीं। / न हि, न प्राप्यते।
- मित्र से मिल। / मित्रेण मिल।
- कितना मूल्य हुआ? / कियत् मूल्यम् अभवत् ?
- खरीदनें में बहुत रुपये लगेंगे। / क्रयणार्थं बहूनि रुप्यकाणि आवश्यकानि।
- तुम सफाई पर ध्यान नहीं देते। / त्वं स्वच्छताया: विषये ध्यानं न ददासि।
- मैं चिन्तित हूँ। / अहं चिन्तितः अस्मि।
- क्षण में सब करता हूँ। / क्षणाभ्यन्तरे सर्वं करोमि।
- मैं आज गीता पढता हूँ। / अहं अद्य गीतां पठामि।
- यौवन में बंदरिया सुन्दरी। / यौवने मर्कटी सुन्दरी।
- ग्राम में कृषक बसते हैं। / ग्रामे कृषका: वसन्ति।
- काल की कुटिल गति। / कालस्य कुटिला गतिः।
- आशा दुःख का कारण है / आशा दु:खस्य कारणम्।
- मूल नष्ट हो जाने पर न तो फल, न पुष्प होते हैं / नष्टे मूले नैव फलं न च पुष्पम्।
| हिन्दी | |
|---|---|
| संभाषिता | भारतदेशे |
| वक्तार: | 80 कोटीः |
| सूचीयतेस्थानम् | 2 |
| भाषाकुटुम्बः | हिन्दयुरोपीयः भाषापरिवारम् भारतीयभाषा |
| राजकीय पद्यतीः | |
| राजभाषा | भारतस्य |
| नियन्त्रणम् | केन्द्रीयहिन्दीआयुक्तः |
| भाषाकूटाणां | |
| ISO 639-1 | hi |
| ISO 639-2 | hin |
| SIL | HND |
लेखका:
[सम्पादयतु]- तुलसीदास
- मीरा बाई
- भारतेन्दु हरीश्चन्द्र
- सुमित्रा नन्दन पन्त
- मैथिलि शरण गुप्त
- सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला
- जयशंकर प्रसाद
- महादेवी वर्मा
- अज्ञेय
- मनोज
बाह्यगवाक्षा:
[सम्पादयतु]- हिन्दी विकिपीडिया
- Janmaanas Ek Hindi Manch(Hindi Language Forum)
- फिल्म-गीत
- हिन्दीसाहित्यस्य संस्कृतेः भाषापत्रिकाः । Archived २०१९-०५-२२ at the Wayback Machine
- अभिव्यक्तिपत्रिकाः
- हिन्दीसाहित्यम् Archived २००४-१०-१४ at the Wayback Machine
- हिन्दीगगनम् Archived २००७-०५-१७ at the Wayback Machine
- हिन्दीसाहित्यम्
- हिन्दीनिबन्धाः
- अमराः लेखका:
सम्बद्धाः लेखाः
[सम्पादयतु]सन्दर्भाः
[सम्पादयतु]- ↑ केन्द्रीयहिन्दीनिदेशालयः भारतदेशे देवनागरीलिप्याः हिन्दीवर्तनीयाश्च प्रयोगं नियन्त्रयति । स्रोतः: केन्द्रीयहिन्दीनिदेशालयः: परिचयः