मत्स्यपुराणम्
| मत्स्यपुराणम् | |
|---|---|
| लेखक | वेदव्यासः |
| देश | भारतम् |
| भाषा | संस्कृतम् |
| शृंखला | पुराणम् |
| विषय | विष्णुः भक्तिः |
| प्रकार | वैष्णवग्रन्थः |
| पृष्ठ | १४,००० श्लोकाः |
अष्टादशसु महापुराणेषु चत्वारि पुराणानि प्राचीनतमानि सन्ति । तानि मत्स्य (MatsyaPurana)-ब्रह्माण्ड-वायु-विष्णुपुराणानि । महाप्रलयावसरे भगवान् श्री विष्णुः मत्स्यावतारं ('मत्स्यावतारिणं देवं मत्स्याकारं प्रकल्पयेत्')धृत्वा मनुम् उद्दिश्य दत्तं बोधनम् एव इदं पुराणम् । अस्मिन् हरिशिवयोः उभयोः अपि स्तुतिः विद्यते इत्येतत् वैशिष्ट्यम् । अस्मिन् पुराणे १४,००० श्लोकाः २९१ अध्यायेषु विद्यन्ते ।
अस्मिन् पुराणे एते विषयाः वर्णिताः सन्ति
[सम्पादयतु]- कृष्णाष्टमी-गौरितृतीया-अक्षयतृतीया-सरस्वती-भीमद्वादशीव्रतनिरूपणम्
- प्रयाग-नर्मदा-कैलासवर्णनम्
- राजधर्मः
- शकुनशास्त्रम्
- शिल्पशास्त्रम्
- प्रतिमानिर्माणम्
- प्रतिष्ठापनविधिः
- पुरुषार्थाः
- गृहनिर्माणम्
- प्राकृतिकवर्णनम्
- ययातिचरित्रम्
- देवयानीकथानकम्
- सावित्री-उपाख्यानम्
- नरसिंहावतारस्य महत्त्वम्
- चन्द्रवंश-सूर्यवंश-यदुवंश--कुरुवंशानां विवरणम्
- युगकल्पादीनां विवरणम्
अस्मिन् पुराणे सप्तकल्पानां विवरणम् उपलभ्यते । मनुमत्स्ययोः संवादतः अस्य पुराणस्य आरम्भः भवति । नृसिंनवर्णनं, ब्रह्माण्डवर्णनं, देवतानाम् असुराणां च प्रादुर्भावः, मरुद्गणस्य आविर्भावः,पृथुराज्यस्य वर्णनं, वैवस्वतमनोः उत्पत्तिः, अनेकव्रतादीनां विस्तृतविवरणं, मन्दिरप्रासादादीनां निर्माणक्रमादयः अत्र वर्णिताः सन्ति । अस्य पुराणस्य प्रथमाध्याये भगवतः मत्स्यावतारविषयः विवृतः अस्ति । कश्चन राजा मनुः कदाचित् तपस्याचरणाय मलयदेशं गतवान् । 'प्रलयावसरे समस्तस्य जीवजगतः सत्त्वबिजस्य रक्षणे समर्थो भव' इत्येतं वरं प्राप्तवान् ब्रह्मणः सकाशात् । कदाचित् पितृतर्पणस्य दानावसरे तेन कश्चन लघुः मत्स्यः करतले दृष्टः । सः तं मत्स्यं जलद्रोण्यां अस्थापयत् । दिनाभ्यन्तरे मत्स्यः आद्रोणीं व्याप्य अतिष्ठत् । ततः मनुः मत्स्यं कूपे अपातयत्, ततः सरोवरे, ततः सागरे तं मत्स्यम् अस्थापयत् । सागरम् अपि अभिव्याप्य स्थितं मत्स्यं दृष्ट्वा आश्चर्यान्वितः मनुः अवदत् - 'भवान् अस्ति साक्षात् महाविष्णुः । अन्यथा इदम् असाध्यम् एव' इति । तदा मत्स्यरूपी भगवान् अवदत् - 'हे राजन् ! भवता युक्तम् उक्तम् । अचिरात् एव जलप्रलयतः भूमिः जले निमग्ना भविष्यति । (एतदेकार्णवं सर्वं करिष्यन्ति जगत् त्रयम् । - मत्स्यपुराणम् २।१०) । तदा वेदनावं भवतः समीपम् आगमिष्यति । समस्तस्य जीवजगतः सत्त्वबिजस्य रक्ष्णं भवता कर्तव्यम्' इति । अग्रे सर्वं ततैव जातम् ।
बाह्यसम्पर्कतन्तु
[सम्पादयतु]