भारतीयलिपयः
| भारतीय लिपयः | |
|---|---|
 भगवानबुद्धस्य जन्मस्थाने प्राप्तः ब्राह्मी लिप्याम् अशोकशिलालेखः | |
| प्रकारः | अबुगिडा लेखनप्रकारः |
| भाषा(ः) | शकः, संस्कृतम्, मध्य-भारतीय-आर्यभाषा, प्राकृतभाषा इत्याद्याः |
| स्थितिकालः | प्रायः क्रैस्तपूर्वः ५०० |
| जननस्रोतः | |
| जन्यलिपयः | ब्राह्मीलिपिः,खरोष्ठीलिपिः,गुप्तलिपिः एवं वह्व्य लिपियः |
| लेखनगतिः | वर्णानां वामतो गतिः |
| युनिकोड सूची | U+11000–U+1107F |
भारतीयलिपयः (Indic scripts) ध्वन्यात्मक(Abugida)लेखनपद्धतेः प्रकारभेदाः । वस्तुतः लिपेः उपोयोगः समग्रदक्षिण-एशियायाम् आसीत् । एताः प्राचीनभारतीयलिपयः बहुभाषावर्गैः व्यवहृताः आसन् । एताः लिपयः 'भारतीय-यूरोपीयभाषा', 'द्राविडभाषा', 'तिब्बतीय-बर्मीभाषा', 'मोङ्गोलीयभाषा', 'अस्ट्रेशियाभाषा', 'थाईभाषा' इत्येतेषु वर्गेषु प्रयुज्यमानाः आसन् ।
मुख्यप्रभेदाः
[सम्पादयतु]वर्तमानकाले विद्यमानानां भारतीयलिपीनां मूलस्रोतांसि मुख्यतः त्रीणि भवन्ति । यथा-
कालः
[सम्पादयतु]सिन्धुसभ्यतायाः कालः मिश्रदेशस्य प्राचीनसभ्यतावत् अनिश्चितः अस्ति । मिश्रदेशस्य सुमेरप्रदेशस्य वा सभ्यतायाः कालनिर्णये तत्र प्राप्ताः लेखनसामग्र्याद्याः बहुसहायकाः अभवन् । इदनीमवधिः सिन्धुलिपेः आविष्कारः न अभूत् । प्रसिद्धायाः 'मेसोपटेमिया'सभ्यतायाः खननसमये तत्र सिन्धुप्रदेशस्य मुद्राः अलभन्त । अर्थ्यात् सिन्धुजनानां वाणिज्यं क्रैस्तपूर्वं २६००-२००० शताब्द्यां मेसोपटेमियापर्यन्तं विस्तृतमासीत् । तस्मात् बुधैः अनुमीयते यत् सिन्धुलिपेः कालः ३५००-३००० क्रैस्तपूर्वमस्ति ।
वैशिष्ट्यम्
[सम्पादयतु]सिन्धुप्रदेशतः प्राप्तानां सङ्केतानां समूहं सिन्धुलिपिः इत्युच्यते । एषा लिपिः विविध नाम्ना अपि श्रुयते यथा- सरस्वतीलिपिः, हड़प्पालिपिः इत्यादि । सिन्धुप्रदेशतः प्राप्तवस्तुषु एकत्र २६ अधिकसांकेतिकाक्षराणि न लब्धानि । अस्याः लिपेः आविष्कारनिमित्तं बहुशोधकार्याणि अभवन् । परन्तु विद्वत्सु लिपेः आविष्करणविषये मतैक्यताऽभावः एव दृश्यते । १८७३ तमे वर्षे अलेक्जन्डर कानिंहाम् प्रथमवारं सिन्धुलिप्याम् उत्कलितमुद्रां प्रकाशितवान् । तदनन्तरं प्रायः ४००० सांकेतिकचिह्नसमन्वितानि वस्तूनि शोधखननात् प्राप्तानि । सिन्धुलिपेः लेखनगतिः वामतः, दक्षिणतः तथा उभयतः (boustrophedonic style) आसीत् । सिन्धुलिपेः प्रायः ४००-६०० मौलिकसाङ्केतिकचिह्नानि सन्ति (Wells 1999)। अनेके लिपिविशेषज्ञाः मन्यन्ते यत्- लिपेः स्वरूपम् संश्लेषात्मकभाषां सूचयति इति ।
लिपिप्रसङ्गः
[सम्पादयतु]सिन्धुसभ्यतायाः उद्घाटनं क्रैस्तवीय १९२० अनन्तरवर्तीकाले अभूत् । परन्तु अस्या सभ्यतायाः रहस्यभेदनं पूर्वमपि(उनविंशशताब्द्याम्) सम्भवपरम् आसीत् । १८२० तमे संवत्सरे 'मेसो' महोदयः प्रथमवारं हड़प्पाप्रदेशस्थितानां स्तुपानां विषये उल्लिखितवान् ।
खरोष्ठीलिपिः(Kharoshthi) भारतीयप्राचीनलिपिषु अन्यतमा । 'शाहबाजगढ़ी'प्रदेशे तथा 'मनसेहरा'प्रदेशे च प्राप्तेषु अशोकशिलालेखेषु खरोष्ठीलिपिना उत्कीर्णाः नीतयः सन्ति । अस्याः लिपेः प्रभावः उत्तरपश्चिमभारते सीमाबद्धः आसीत् । वस्तुतः ब्राह्मीलिपिरपेक्षया सङ्कुचितरूपत्वात् खरोष्ठीलिपितः प्रतिनिधिलिपेः उत्पत्तिः न जातः।
नामेतिहासः
[सम्पादयतु]आविष्कारात् पूर्वं पाश्चात्यपण्डिताः(यूरोपीयाः) खरोष्ठीलिपेः 'बैक्ट्रियन्', 'इंडो-बैक्ट्रो-पालि', 'एरियनो-पालि' इत्यादीनि नामानि दत्तवन्तः । ललितविस्तारः इति लिपिविषयकमातृकायां(Manuscript) ६४ उल्लिखितासु लिपिषु खरोष्ठी लिपेः नाम अस्ति । अस्य खरोष्ठीपदस्य व्युत्पत्तिविषये मतान्तराणि सन्ति । तेषु मतेषु 'प्रजलुत्स्की' महोदयस्य मतमेव सर्वाधिकमान्यम् । तस्य मतानुसारं 'खरपोस्त'(ऊखरपोस्त ऊखरोष्ठ) इति शब्दात् खरोष्ठीपदमागतम् । 'पोस्त' ईरान्-देशीयपदं यस्यार्थः 'चर्म' । भारतस्य उत्तरपश्चिमदिशि एकनगरदेवतायाः नामोऽपि 'खरपोस्त' इति अस्ति । चीनः-देशीयपरम्परानुसारम् ऋषिः 'खरोष्ठः' अस्याः लिपेः आविष्कारं कृतवान् । ततः लिपेः 'खरोष्ठी' इति नामप्राप्तिः ।
कालः
[सम्पादयतु]उत्तरपूर्वप्रदेशतः प्राप्तनिदर्शनेभ्य बुधैः अनुमीयते यत् खरोष्ठीलिपेः कालः प्रायः क्रैस्तपूर्वं चतुर्थशतकमासीत् । क्रैस्तपूर्वं तृतीयशतकतः क्रैस्तवीय तृतीयशतकपर्यन्तम् अस्याः लिपेः प्रभावः उत्तरपश्चिमभारते अधिकः आसीत् । परन्तु 'कुषाण'शासनकालानन्तरम् एषा लिपिः भारतखण्डतः बहिः चीनः-तुर्किस्तानं प्रति स्थानान्तरिता आसीत् । तत्र एकशतकपर्यन्तं खरोष्ठीलिपिः जीवितासीत् । क्रैस्तवीय पञ्चमशतकपर्यन्तम् एषा लिपिः लुप्तासीत् ।
खरोष्ठीलिपेः निदर्शनानि
[सम्पादयतु]खरोष्ठीलिपेः निदर्शनानि प्रस्तरशिल्पेषु, धातुनिर्मितभाण्ड-मूर्ति-पात्रेषु भूर्जपत्रादिषु उपलब्धानि । खरोष्ठीलिपेः प्राचीनतमलेखः तक्षशिलातः प्राप्तः । तथा प्राय समकालिकचत्वारः लेखाः पुष्कलावत्यामपि लब्धाः । परन्तु अस्याः लिपेः मुख्यक्षेत्रम् उत्तरपश्चिमभारतं तथा पूर्व-अफगानिस्थानमासीत् । मथुरातः अपि खरोष्ठीलिप्या उत्कीर्णः अभिलेखः प्राप्तः । दक्षिणभारतप्रदेशेष्वपि अस्याः लिपेः प्रभावः असीत् । मैसूरमण्डले स्थितात् सिद्दापुरतः प्राप्ताभिलेखः तदेव अनुमोदयति ।
खरोष्ठीलिपेः वैशिष्ट्यम्
[सम्पादयतु]खरोष्ठीलिपेः मुख्यवैशिष्ट्यम् अत्र अक्षराणां दक्षिणतः गतिः । इतरवैशिष्ट्यानि यथाक्रमम्-
- प्रत्येकव्यञ्जनेषु 'अ' कारस्य विद्यमानता ।
- दीर्घस्वरस्य एवं स्वरमात्रायाः अभावः ।
- अन्य स्वरमात्राणाम् ऋजुदण्डेन विभागीकरणम् ।
- व्यञ्जनपूर्वपञ्चमवर्णानां सर्वत्र अनुस्वाररूपप्राप्तिः ।
- संयुक्ताक्षराणां स्वल्पता इत्यादीनि खरोष्ठीलिपेः प्रमुखवैशिष्ट्यानि ।
| ۱ | ۲ | ۳ | ㄨ | ۱ㄨ | ۲ㄨ | ۳ㄨ | ㄨㄨ | ۱ㄨㄨ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| १ | २ | ३ | ४ | ५ | ६ | ७ | ८ | ९ |
| ੭ | Ȝ | ੭Ȝ | ȜȜ | ੭ȜȜ | ȜȜȜ | ੭ȜȜȜ | ||
| १० | २० | ३० | ४० | ५० | ६० | ७० | ||
| ʎ۱ | ʎ۲ | |||||||
| १०० | २०० | |||||||
खरोष्ठीवर्णमाला
[सम्पादयतु] अ |
 इ |
 उ |
 ए |
 ओ |
 ऋ
|
 क |
 ख |
 ग |
 घ |
|
 च |
 छ |
 ज |
 ञ
| |
 ट |
 ठ |
 ड |
 ढ |
 ण
|
 त |
 थ |
 द |
 ध |
 न
|
 प |
 फ |
 ब |
 भ |
 म
|
 य |
 र |
 ल |
 व |
|
 श |
 ष |
 स |
 ह |
 ḱ |
 ṭ́h
|
खरोष्ठीलिपेः यूनिकोड संकेतपुटम्
[सम्पादयतु]| खरोष्ठीलिपिः Unicode.org chart (PDF) | ||||||||||||||||
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+10A0x | 𐨀 | 𐨁 | 𐨂 | 𐨃 | 𐨅 | 𐨆 | 𐨌 | 𐨍 | 𐨎 | 𐨏 | ||||||
| U+10A1x | 𐨐 | 𐨑 | 𐨒 | 𐨓 | 𐨕 | 𐨖 | 𐨗 | 𐨙 | 𐨚 | 𐨛 | 𐨜 | 𐨝 | 𐨞 | 𐨟 | ||
| U+10A2x | 𐨠 | 𐨡 | 𐨢 | 𐨣 | 𐨤 | 𐨥 | 𐨦 | 𐨧 | 𐨨 | 𐨩 | 𐨪 | 𐨫 | 𐨬 | 𐨭 | 𐨮 | 𐨯 |
| U+10A3x | 𐨰 | 𐨱 | 𐨲 | 𐨳 | 𐨸 | 𐨹 | 𐨺 | 𐨿 | ||||||||
| U+10A4x | 𐩀 | 𐩁 | 𐩂 | 𐩃 | 𐩄 | 𐩅 | 𐩆 | 𐩇 | ||||||||
| U+10A5x | 𐩐 | 𐩑 | 𐩒 | 𐩓 | 𐩔 | 𐩕 | 𐩖 | 𐩗 | 𐩘 | |||||||
Notes
| ||||||||||||||||
प्रायः क्रिस्तोः पूर्वं षष्ठ- पञ्चमशताब्द्योः प्रागेव उपयुज्यमाना लिपिरियम् इदानीमुपलब्धासु लिपिषु प्राचीनतमा विद्यते । प्राचीनावशेषेषु अशोककालीनाः शिलाभिलेखाः प्रामुख्यं वहन्ति, ब्राह्मीलिप्या निबध्दत्वात् । ब्रह्मणा सृष्टा इयं लिपिः इति नः श्रद्धा । उक्तञ्च –
नाकरिष्यद्यदि ब्रह्मा लिखितं चक्षुरुत्तमम् । तत्रेयमस्य लोकस्य नाभविष्यच्छुभा गतिः ॥ - (नारदस्मृतिः ४-७०)
विवरणम्
[सम्पादयतु]रेखात्मिका इयं लिपिः तदनन्तरकालीनलिपीनाम् उत्पादिका आसीत् । प्रायः लेखकानां, लेखनसामग्रीणां च विभिन्नतायाः हेतोः, ब्राह्मीलिपितः अनेकाः लिपयः सम्भूताः । एवं यदा विभिन्नाः लिपयः समभूवन् तदा क्रमेण ब्राह्मीलिपिः विस्मृता । क्रिस्तोः अनन्तरं चतुर्दशे शतके फिरोज् शाह् तुगलख्, विशिष्टम् अशोककालीनं शासनस्तम्भद्वयं देहलीनगरं प्रति आनायितवान् । भारतीयान् पण्डितान् अन्यांश्च विदुषः तम् शिलाभिलेखं पठितुमसूचयत् । किन्तु न कोऽप्यपारयत् ब्राह्मीलिप्या निबद्धं शासनं पठितुम् । तदनन्तरकाले क्रिस्तोः अनन्तरं षोडशे शतके तच्छासनं पाठितुम् अक्बरोऽपि प्रयत्नमकरोत् । किन्तु सोऽपि निष्फलो जातः ।
| ब्राह्मी लिपि |
|---|
|
उत्तरी ब्राह्मी
दक्षिणी ब्राह्मी
|
क्रिस्तोः अनन्तरं १७८४ तमे वर्षे सर् विलियं जोन्स् महाशयः भारतीयसंस्कृतेः अध्ययनार्थं रायल् एषियाटिक् सोसैटि इत्याखां संस्थां प्रतिष्ठाप्य संस्थाद्वारा भारतीयलिपीनां, शासनानां, नाणकानां विविधभारतीयग्रन्थानां च अध्ययने प्रावर्तत । एतत्कारणात् अनेके विद्वांसः भारतीयेतिहासाध्ययने आसक्ताः अभूवन् । जेम्स् प्रिन्सेप् इत्याख्या प्रथमवारं क्रिस्तोः अनन्तरं १८३६ तमे वर्षे बहुशोधनं कृत्वा ब्राह्मीलिप्याः सर्वानपि वर्णान् अपठत् । तदनन्तरं भारतीयलिपिशास्त्राध्ययने बहवः विद्वांसः आसक्ताः शोधनम् आरेभिरे ।
भारतीयलिपीनां मूलस्रोतः
[सम्पादयतु]अक्षराणां विन्यासादिकं सूक्ष्मतया अवलोक्य इदानीन्तनभारतीयलिपीनां मूलस्रोतः ब्राह्मीलिपिः एव इति विद्वांसः निश्चितवन्तः । दक्षिणभारते विद्यमानाः लिपयः कन्नड, तेलगु, नन्दिनागरी, मलयालम्, तिगळारी, ग्रन्थलिपिः सिंहली इत्याद्याः लिपयः गुप्तकालीनब्राह्मीलिप्या सम्बन्धं वहन्ति । उत्तरभारते उपलभ्यमानाः शारदा, नेवारी, भोटिलिपिः, टाकरी, मैथिली, देवनागरी इत्याद्याः अपि शुङ्गकालीनब्राह्म्या, कुशानकालीनब्राह्म्या सह सम्बन्धं वहन्ति । एतासु लिपिषु काश्चन इदानीमपि उपयुज्यन्ते, काश्चन लिपयः इदानीं नैव उपयुज्यन्ते । किन्तु एताः सर्वाः अपि पूर्वम् उपज्यन्ते स्म इति पाण्डुपत्राणां (Manuscript) अवलोकनेन ज्ञायते ।
एवं भारतस्य प्राचीनब्राह्मीलिपेः अर्वाचीनाः लिपयः उत्पन्नाः इति सुस्पष्टम् ।
व्यञ्जनवर्णाः
[सम्पादयतु]| ऐ एस् ओ | ऐ पी ए | देवनागरी | बांग्ला | गुरुमुखी | गुजराती | ओडिया | तमिळ् | तेलुगु | कन्नड | मलय | सिंहल् | तिब्बती | थाइ | बर्मी | ख्मेर् | लाओ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| k | k | क | ক | ਕ | ક | କ | க | క | ಕ | ക | ක | ཀ | ก | က | ក | ກ |
| kh | kʰ | ख | খ | ਖ | ખ | ଖ | ఖ | ಖ | ഖ | ඛ | ཁ | ข | ခ | ខ | ຂ | |
| g | ɡ | ग | গ | ਗ | ગ | ଗ | గ | ಗ | ഗ | ග | ག | ค | ဂ | គ | ||
| gh | ɡʱ | घ | ঘ | ਘ | ઘ | ଘ | ఘ | ಘ | ഘ | ඝ | ฆ | ဃ | ឃ | ຄ | ||
| ṅ | ŋ | ङ | ঙ | ਙ | ઙ | ଙ | ங | ఙ | ಙ | ങ | ඞ | ང | ง | င | ង | ງ |
| c | c | च | চ | ਚ | ચ | ଚ | ச | చ | ಚ | ച | ච | ཅ | จ | စ | ច | ຈ |
| ch | cʰ | छ | ছ | ਛ | છ | ଛ | ఛ | ಛ | ഛ | ඡ | ཆ | ฉ | ဆ | ឆ | ສ | |
| j | ɟ | ज | জ | ਜ | જ | ଜ | ஜ | జ | ಜ | ജ | ජ | ཇ | ช | ဇ | ជ | ຊ |
| jh | ɟʱ | झ | ঝ | ਝ | ઝ | ଝ | ఝ | ಝ | ഝ | ඣ | ฌ | ဈ | ឈ | |||
| ñ | ɲ | ञ | ঞ | ਞ | ઞ | ଞ | ஞ | ఞ | ಞ | ഞ | ඤ | ཉ | ญ | ဉ/ည | ញ | ຍ |
| ṭ | ʈ | ट | ট | ਟ | ટ | ଟ | ட | ట | ಟ | ട | ට | ཊ | ฏ | ဋ | ដ | |
| ṭh | ʈʰ | ठ | ঠ | ਠ | ઠ | ଠ | ఠ | ಠ | ഠ | ඨ | ཋ | ฐ | ဌ | ឋ | ||
| ḍ | ɖ | ड | ড | ਡ | ડ | ଡ | డ | ಡ | ഡ | ඩ | ཌ | ฑ | ဍ | ឌ | ||
| ḍh | ɖʱ | ढ | ঢ | ਢ | ઢ | ଢ | ఢ | ಢ | ഢ | ඪ | ฒ | ဎ | ឍ | |||
| ṇ | ɳ | ण | ণ | ਣ | ણ | ଣ | ண | ణ | ಣ | ണ | ණ | ཎ | ณ | ဏ | ណ | |
| t | t̺ | त | ত | ਤ | ત | ତ | த | త | ತ | ത | ත | ཏ | ต | တ | ត | ຕ |
| th | t̺ʰ | थ | থ | ਥ | થ | ଥ | థ | ಥ | ഥ | ථ | ཐ | ถ | ထ | ថ | ຖ | |
| d | d̺ | द | দ | ਦ | દ | ଦ | ద | ದ | ദ | ද | ད | ท | ဒ | ទ | ທ | |
| dh | d̺ʰ | ध | ধ | ਧ | ધ | ଧ | ధ | ಧ | ധ | ධ | ธ | ဓ | ធ | |||
| n | n | न | ন | ਨ | ન | ନ | ந | న | ನ | ന | න | ན | น | န | ន | ນ |
| ṉ | n | ऩ | ன | ဏ | ||||||||||||
| p | p | प | প | ਪ | પ | ପ | ப | ప | ಪ | പ | ප | པ | ป | ပ | ប | ປ |
| ph | pʰ | फ | ফ | ਫ | ફ | ଫ | ఫ | ಫ | ഫ | ඵ | ཕ | ผ | ဖ | ផ | ຜ | |
| b | b | ब | ব | ਬ | બ | ବ | బ | ಬ | ബ | බ | བ | พ | ဗ | ព | ຟ | |
| bh | bʱ | भ | ভ | ਭ | ભ | ଭ | భ | ಭ | ഭ | භ | ภ | ဘ | ភ | ພ | ||
| m | m | म | ম | ਮ | મ | ମ | ம | మ | ಮ | മ | ම | མ | ม | မ | ម | ມ |
| y | j | य | য | ਯ | ય | ଯ | ய | య | ಯ | യ | ය | ཡ | ย | ယ | យ | ຢ |
| r | r | र | র/ৰ | ਰ | ર | ର | ர | ర | ರ | ര | ර | ར | ร | ရ | រ | ຣ |
| ṟ | r | ऱ | ற | ఱ | ಱ | റ | ၒ | |||||||||
| l | l | ल | ল | ਲ | લ | ଲ | ல | ల | ಲ | ല | ල | ལ | ล | လ | ល | ລ |
| ḷ | ɭ | ळ | ਲ਼ | ળ | ଳ | ள | ళ | ಳ | ള | ළ | ဠ | |||||
| ḻ | ɻ | ऴ | ழ | ೞ | ഴ | ၔ | ||||||||||
| v | ʋ | व | ৱ | ਵ | વ | வ | వ | ವ | വ | ව | ཝ | ว | ဝ | វ | ວ | |
| ś | ɕ | श | শ | ਸ਼ | શ | ଶ | ஶ | శ | ಶ | ശ | ශ | ཤ | ศ | ၐ | ឝ | |
| ṣ | ʂ | ष | ষ | ષ | ଷ | ஷ | ష | ಷ | ഷ | ෂ | ཥ | ษ | ၑ | ឞ | ||
| s | s | स | স | ਸ | સ | ସ | ஸ | స | ಸ | സ | ස | ས | ส | သ | ស | |
| h | h | ह | হ | ਹ | હ | ହ | ஹ | హ | ಹ | ഹ | හ | ཧ | ห | ဟ | ហ | ຫ |
स्वराः
[सम्पादयतु]| ऐ एस् ओ | ऐ पी ए | देवनागरी | बांग्ला | गुरुमुखी | गुजराती | ओडिया | तमिळ् | तेलुगु | कन्नड | मलयालम् | सिंहलम् | तीब्बती | बर्मी | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | ə | अ | অ | ਅ | અ | ଅ | அ | க | అ | ಅ | അ | ക | අ | ක | ཨ | အ | က | ||||||||
| ā | ɑː | आ | का | আ | কা | ਆ | ਕਾ | આ | કા | ଆ | କା | ஆ | கா | ఆ | కా | ಆ | ಕಾ | ആ | കാ | ආ | කා | အာ | ကာ | ||
| æ | ඇ | කැ | |||||||||||||||||||||||
| ǣ | ඈ | කෑ | |||||||||||||||||||||||
| i | i | इ | कि | ই | কি | ਇ | ਕਿ | ઇ | કિ | ଇ | କି | இ | கி | ఇ | కి | ಇ | ಕಿ | ഇ | കി | ඉ | කි | ཨི | ཀི | ဣ | ကိ |
| ī | iː | ई | की | ঈ | কী | ਈ | ਕੀ | ઈ | કી | ଈ | କୀ | ஈ | கீ | ఈ | కీ | ಈ | ಕೀ | ഈ | കീ | ඊ | කී | ဤ | ကီ | ||
| u | u | उ | कु | উ | কু | ਉ | ਕੁ | ઉ | કુ | ଉ | କୁ | உ | கு | ఉ | కు | ಉ | ಕು | ഉ | കു | උ | කු | ཨུ | ཀུ | ဥ | ကု |
| ū | uː | ऊ | कू | ঊ | কূ | ਊ | ਕੂ | ઊ | કૂ | ଊ | କୂ | ஊ | கூ | ఊ | కూ | ಊ | ಕೂ | ഊ | കൂ | ඌ | කූ | ဦ | ကူ | ||
| e | e | எ | கெ | ఎ | కె | ಎ | ಕೆ | എ | കെ | එ | කෙ | ဧ | ကေ | ||||||||||||
| ē | eː | ए | के | এ | কে | ਏ | ਕੇ | એ | કે | ଏ | କେ | ஏ | கே | ఏ | కే | ಏ | ಕೇ | ഏ | കേ | ඒ | කේ | ཨེ | ཀེ | အေး | ကေး |
| ai | ai | ऐ | कै | ঐ | কৈ | ਐ | ਕੈ | ઐ | કૈ | ଐ | କୈ | ஐ | கை | ఐ | కై | ಐ | ಕೈ | ഐ | കൈ | ඓ | කෛ | ||||
| o | o | ஒ | கொ | ఒ | కొ | ಒ | ಕೊ | ഒ | കൊ | ඔ | කො | ဩ | ကော | ||||||||||||
| ō | oː | ओ | को | ও | কো | ਓ | ਕੋ | ઓ | કો | ଓ | କୋ | ஓ | கோ | ఓ | కో | ಓ | ಕೋ | ഓ | കോ | ඕ | කෝ | ཨོ | ཀོ | ||
| au | au | औ | कौ | ঔ | কৌ | ਔ | ਕੌ | ઔ | કૌ | ଔ | କୌ | ஔ | கௌ | ఔ | కౌ | ಔ | ಕೌ | ഔ | കൗ | ඖ | කෞ | ဪ | ကော် | ||
| ṛ | r̩ | ऋ | कृ | ঋ | কৃ | ઋ | કૃ | ଋ | କୃ | ఋ | కృ | ಋ | ಕೃ | ഋ | കൃ | ඍ | කෘ | ၒ | ကၖ | ||||||
| ṝ | r̩ː | ॠ | कॄ | ৠ | কৄ | ૠ | કૄ | ୠ | ౠ | ൠ | ඎ | කෲ | ၓ | ကၗ | |||||||||||
| ḷ | l̩ | ऌ | कॢ | ঌ | কৢ | ଌ | ఌ | కౄ | ಌ | ഌ | ക്ഌ | (ඏ) | ၔ | ကၘ | |||||||||||
| ḹ | l̩ː | ॡ | कॣ | ৡ | কৣ | ୡ | ౡ | ೡ | ൡ | ക്ൡ | (ඐ) | ၕ | ကၙ | ||||||||||||
संख्याः
[सम्पादयतु]| देवनागरी | ० | १ | २ | ३ | ४ | ५ | ६ | ७ | ८ | ९ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| रोमन् | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| बाङ्गला | ০ | ১ | ২ | ৩ | ৪ | ৫ | ৬ | ৭ | ৮ | ৯ |
| ओडिया | ୦ | ୧ | ୨ | ୩ | ୪ | ୫ | ୬ | ୭ | ୮ | ୯ |
| असमीय | ০ | ১ | ২ | ৩ | ৪ | ৫ | ৬ | ৭ | ৮ | ৯ |
| गुजराती | ૦ | ૧ | ૨ | ૩ | ૪ | ૫ | ૬ | ૭ | ૮ | ૯ |
| गुरुमुखी | ੦ | ੧ | ੨ | ੩ | ੪ | ੫ | ੬ | ੭ | ੮ | ੯ |
| तीब्बतीय | ༠ | ༡ | ༢ | ༣ | ༤ | ༥ | ༦ | ༧ | ༨ | ༩ |
| ब्राह्मी | ||||||||||
| तेलुगु | ౦ | ౧ | ౨ | ౩ | ౪ | ౫ | ౬ | ౭ | ౮ | ౯ |
| कन्नड | ೦ | ೧ | ೨ | ೩ | ೪ | ೫ | ೬ | ೭ | ೮ | ೯ |
| मलयालम् | ൦ | ൧ | ൨ | ൩ | ൪ | ൫ | ൬ | ൭ | ൮ | ൯ |
| तमिळ् | ೦ | ௧ | ௨ | ௩ | ௪ | ௫ | ௬ | ௭ | ௮ | ௯ |
| बर्मी | ၀ | ၁ | ၂ | ၃ | ၄ | ၅ | ၆ | ၇ | ၈ | ၉ |
| ख्मेर् | ០ | ១ | ២ | ៣ | ៤ | ៥ | ៦ | ៧ | ៨ | ៩ |
| थाई | ๐ | ๑ | ๒ | ๓ | ๔ | ๕ | ๖ | ๗ | ๘ | ๙ |
| लाओ | ໐ | ໑ | ໒ | ໓ | ໔ | ໕ | ໖ | ໗ | ໘ | ໙ |
| बाली | ᭐ | ᭑ | ᭒ | ᭓ | ᭔ | ᭕ | ᭖ | ᭗ | ᭘ | ᭙ |
ब्राह्मीलिपेः यूनिकोड सङ्केतः
[सम्पादयतु]| ब्राह्मीलिपिः Unicode.org chart (PDF) | ||||||||||||||||
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+1100x | 𑀀 | 𑀁 | 𑀂 | 𑀃 | 𑀄 | 𑀅 | 𑀆 | 𑀇 | 𑀈 | 𑀉 | 𑀊 | 𑀋 | 𑀌 | 𑀍 | 𑀎 | 𑀏 |
| U+1101x | 𑀐 | 𑀑 | 𑀒 | 𑀓 | 𑀔 | 𑀕 | 𑀖 | 𑀗 | 𑀘 | 𑀙 | 𑀚 | 𑀛 | 𑀜 | 𑀝 | 𑀞 | 𑀟 |
| U+1102x | 𑀠 | 𑀡 | 𑀢 | 𑀣 | 𑀤 | 𑀥 | 𑀦 | 𑀧 | 𑀨 | 𑀩 | 𑀪 | 𑀫 | 𑀬 | 𑀭 | 𑀮 | 𑀯 |
| U+1103x | 𑀰 | 𑀱 | 𑀲 | 𑀳 | 𑀴 | 𑀵 | 𑀶 | 𑀷 | 𑀸 | 𑀹 | 𑀺 | 𑀻 | 𑀼 | 𑀽 | 𑀾 | 𑀿 |
| U+1104x | 𑁀 | 𑁁 | 𑁂 | 𑁃 | 𑁄 | 𑁅 | 𑁆 | 𑁇 | 𑁈 | 𑁉 | 𑁊 | 𑁋 | 𑁌 | 𑁍 | ||
| U+1105x | 𑁒 | 𑁓 | 𑁔 | 𑁕 | 𑁖 | 𑁗 | 𑁘 | 𑁙 | 𑁚 | 𑁛 | 𑁜 | 𑁝 | 𑁞 | 𑁟 | ||
| U+1106x | 𑁠 | 𑁡 | 𑁢 | 𑁣 | 𑁤 | 𑁥 | 𑁦 | 𑁧 | 𑁨 | 𑁩 | 𑁪 | 𑁫 | 𑁬 | 𑁭 | 𑁮 | 𑁯 |
| U+1107x | ||||||||||||||||
टिप्पणी
| ||||||||||||||||