खजुराहो

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

खजुराहो
विश्वपरम्परास्थानानि

राष्ट्रम्	भारतम्,
प्रकारः	सांस्कृतिकम्
मानदण्डः
अनुबन्धाः	२४०
क्षेत्रम्	एषियापेसिफिक्
निर्देशाङ्कः	i, iii
शिलाभिलेखस्य इतिहासः
शिलाभिलेखाः	क्रि.श.१९८६ (दशमं सत्रम्)
* विश्वपरम्परावल्याम् अङ्कितानि नामानि । ^ यूनेस्को द्वारा वर्गीकृतक्षेत्रम्

खजुराहो (हिन्दी: खजुराहो, आङ्ग्ल: Khajuraho) भारतस्य मध्यप्रदेशस्य छतरपुरमण्डले स्थितं नगरम् अस्ति यत् स्वस्य प्राचीनानां मध्यकालीनानां मन्दिरणां विषये विश्वविख्यातम् । एतत् स्थानं मध्ययुगे क्रिस्ताब्दे ९५० तः १६५० पर्यन्तं बुन्देलखण्डे प्रशासनं कृतवतां चन्देलराजपुत्राणां राजधानी आसीत् । देवालयानां केन्द्रम् अपि आसीत् । अत्र आहत्य ८५ देवालयाः आसन् इति चीनीप्रवासी ह्यू येन् त्स्याङ्ग् स्वपुस्तके लिखितवान् अस्ति । इदानीं विंशतिदेवालयाः सन्ति ।

सर्वधर्मसमन्वयकेन्द्रमेतत् । शैव-वैष्णव-जैन-बौद्धानां मन्दिराणि अत्र सन्ति । सर्वाणि मन्दिराणि अपूर्वाणि कलात्मकानि दर्शनीयानि च सन्ति । स्वयमपूर्णाः उत्तमवास्तुकलायुक्ताः देवालयाः इदानीमपि मनमोहकाः सन्ति ।

देवालयात् बहिः भित्तौ अलङ्करणं देवालयस्य सौन्दर्यवर्धकमस्ति । अत्र देवाः, प्राणिनः, सैनिकाः, सङ्गीतवादकाः, गायकाः, मिथुनशिल्पानि इण्डो-आर्यन्- शैल्या रचितानि सन्ति । देवालयेषु लक्ष्मणदेवालयः, लक्ष्मीः-वराहः- महादेवः- जगदम्बादेवालयाः पश्चिमभागे सन्ति । चित्रगुप्तदेवालयः सूर्याय अर्पितः अस्ति । अत्र नर्तक्यः, मृगयादृश्यम् इत्यादीनि अपूर्वाणि शिल्पानि सन्ति । गर्भगृहे सप्ताश्वरथम् चलयतः सूर्यस्य शिल्पम् आकर्षकम् अस्ति ।

एकादशशिरस्कः श्रीहरिविग्रहः अत्र विशिष्टः अस्ति । मध्ये विद्यमानं शिरः विष्णोः अस्ति । इतराणि दशावतारस्य शीर्षाणि सन्ति । महादेवमन्दिरे त्रिपट्टिकास्तरेषु देवतामूर्तयः, सुन्दरस्रियः, सङ्गीतज्ञाः मिथुनशिल्पानि च चित्रितानि सन्ति । बृहन्नन्दी अपि आकर्षकः अस्ति । दशमे शतके अस्य निर्माणम् अभवत् । लक्ष्मणदेवालयस्य पार्श्वे मतङ्गेश्वरदेवालये अष्टपादोन्नतं शिवलिङ्गं द्रष्टुं शक्नुमः । देवालयसङ्कीर्णात् बहिः एषः देवालयः अस्ति ।

देवालयावरणे एव वस्तुसङ्ग्रहालयः अस्ति । तत्र नर्तनगणेश- हरिहर-भूवराह- शेषशायिविष्णुः-बुद्धः-अप्सर-सदाशिव-मौनीहरीत्यादयः विग्रहाः सन्ति । कन्दर्यमहादेवदेवालयः भारतीयशिल्पकलाद्योतकः अतीवसुन्दरःच अस्ति । गोपुर ११ मीटर मितोन्नत’ अत्र ८७२ विग्रहाः सन्ति । शिखरम् अतीव सुन्दरम् अस्ति । पूर्वभागे पार्श्वनाथ-आदिनाथ-शान्तिनाथानां मन्दिराणि सन्ति । पार्श्वनाथमन्दिरे स्थितानि शिल्पानि बेलूरुशिलाबालिकासदृशानि सन्ति । दक्षिणभागे चतुर्भुजदेवालयः अस्ति ।

प्राचीनकाले अस्य नगरस्य खर्जूरपुरम् अथवा खर्जूरवाहिका इति नाम आसीत् । अत्र अधिकसङ्ख्यया हैन्दवानां जैनानां च मन्दिराणि सन्ति । समग्रे विश्वे शिलानिर्मितमन्दिराणां विषये खुजुराहो नगरं प्रसिद्धम् । अत्रस्थम् अप्रतिमं प्रेमकलावैभवम् अनुभवितुं न केवलं भारतीयाः वैदेशिकाः पर्यटकाः अपि निरन्तरम् आगच्छन्तः भवन्ति । कुशलाः शिल्पिनः स्थपतयः मध्यकाले च सनातनसंस्कृतिं शिल्पकलामाध्यमेन अत्र शिलासु उदकारीन् । रतिक्रीडायाः विविधानि आसनानि अत्र शिल्पेषु चित्रितानि ।

इतिहासः

दर्शनीयस्थानानि

पश्चिममन्दिरसमूहः

वराहमन्दिरम्

लक्ष्मणमन्दिरम्

कन्दर्यमहादेवमन्दिरम्

सिंहमन्दिरम्

जगदम्बादेवीमन्दिरम्

सूर्यमन्दिरम्

विश्वनाथमन्दिरम्

नन्दीमन्दिरम्

पार्वतीमन्दिरम्

ध्वनिप्रकाशकार्यक्रमः

पूर्वमन्दिरसमूहः

वामनमन्दिरम्

जवरीमन्दिरम्

जैनमन्दिराणि

बाह्यानुबन्धः