भारतदेशे नगरीयलौहशकटपरिवहनव्यवस्था
भारतदेशे नगरीयधूमशकटपरिवहनव्यवस्थायाः (हिन्दी: भारत में शहरी रेल पारगमन; आङ्ग्ल: Urban rail transit in India) मुख्यनगरेषु अन्तर्नगरीयपरिवहने महती भूमिका अस्ति यत् अत्यन्तं जनसङ्ख्यायुक्तं भवति । अस्मिन् द्रुतपारगमनम् (मेट्रो), उपनगरीयधूमशकटयानम्, एकपटलधूमशकटयानम् (मोनोरेल्), विद्युद्रथः (ट्रॅम्) च भवति । २०२१ तमे वर्षे प्रकाशितस्य प्रतिवेदनस्य अनुसारम्, भारतस्य त्रयोदशमुख्यनगरेषु मेट्रोव्यवस्थासु प्रतिवर्षं योगः २६३.६ कोटिः (2,636 मिलियन्) जनाः यात्रां कुर्वन्ति, देशं व्यस्ततमं नगरीयधूमशकटपारगमनं वाहकसम्बन्धे केन्द्रं स्थापयित्वा । भारतदेशे मेट्रोव्यवस्थानां ७३१.२५ किलोमीटर (४५४.३८ मील) दीर्घत्वेन विश्वस्य पञ्चमं दीर्घतमं परिचालनात्मकं भवति ।[१]
नगरीयविकासमन्त्रालयस्य नगरीयपरिवहनप्रकोष्ठः केन्द्रस्तरस्य मेट्रोरेलपरियोजना सहितं नगरीयपरिवहन विषयाणां समन्वयार्थं, मूल्याङ्कनार्थम्, अनुमोदनार्थं च सङ्गमविभागः अस्ति । नगरीयविकास मन्त्रालयेन नगरीयपरिवहने सर्वे हस्तक्षेपाः राष्ट्रियनगरीयपरिवहननीत्यानुसारं (२००६) वह्यते ।[२]
शब्दावली
[सम्पादयतु]भारतीयनगरेषु विभिन्नप्रकारकाः नगरीयधूमशकटपरिवहनप्रणाली सन्ति - परिचालनात्मकं, निर्माणाधीनं, योजनाबद्धं च । एताः प्रणाल्यः नगरस्य जनसङ्ख्यायाः, आर्थिकसाध्यताः, माङ्गल्याः च आधारेण कार्यान्वितानि सन्ति ।
नगरीयपारगमनं प्रकारम् | क्षमता | गतिः | स्थानकानि / विरामस्थानानाम् आवर्तनम् | मार्गाधिकारः | धूमशकट-आधारित | निर्माणाय सञ्चालाय च व्ययः |
---|---|---|---|---|---|---|
द्रुतपारगमनम् (मेट्रो) | उच्च | मध्यम | उच्च | आम् | आम् | उच्च |
उपनगरीयधूमशकटयानम् | अतीव उच्च | मध्यम | मध्यम | आम् | आम् | मध्यम |
मध्यमक्षमता धूमशकटयानम् | मध्यम | मध्यम | उच्च | आम् | आम् | उच्च |
लघुधूमशकटयानम् | मध्यम | मध्यम | उच्च | आंशिक | आम् | मध्यम |
एकपटलधूमशकटयानम् | मध्यम | मध्यम | उच्च | आम् | आम् | उच्च |
क्षेत्रीयधूमशकटयानप्रणाली | उच्च | उच्च | निम्न | आम् | आम् | उच्च |
विद्युद्रथः (ट्रॅम्) | निम्न | मन्द | उच्च | न | आम् | निम्न |
द्रुतपारगमनलोकयानम् | निम्न | मध्यम | उच्च | आम् | न | निम्न |
मेट्रो नियो | निम्न | मध्यम | उच्च | आम् | न | मध्यम |
जलमेट्रो | निम्न | मन्द | मध्यम | आम् | न | निम्न |
इतिहासः
[सम्पादयतु]भारतदेशे नगरीयधूमशकटपरिवहनव्यवस्थायाः प्रथमः मार्गः यात्रीधूमशकटः (अथवा उपनगरीयधूमशकटः) आसीत्, यः मुम्बईनगरे १८५३ तमे वर्षस्य १६ एप्रिल दिनाङ्के निर्मितः ।
महत्वाकांक्षिणस्य मेट्रो-व्यवस्थायाः निर्माणस्य आरम्भार्थं १९७२ तमे वर्षे कोलकातानगरे शिलान्यासः कृतः । १९८४ तमे वर्षे अक्टोबर्-मासस्य २४ दिनाङ्के भारतस्य कोलकातानगरे प्रथमा मेट्रो-व्यवस्था कार्यान्वितम् अभवत् । अनेकसङ्घर्षाणाम्, अधिकारितन्त्रिकबन्धस्य च अनन्तरं रेखायां पञ्चस्थानकानि कृत्वा ३.४ किमी उद्घाटितम् ।
देहली मेट्रो इत्यस्य निर्माणं १९९८ तमस्य वर्षस्य १ अक्टोबर् दिनाङ्के आरब्धम्, प्रथमा रेखा २००२ तमस्य वर्षस्य २४ डिसेम्बर् दिनाङ्के कार्यरता । ३४८.१२ किलोमीटर् परिमितं देहली मेट्रोप्रणाली भारतस्य दीर्घतमा दूरतः च व्यस्ततमा मेट्रो-व्यवस्था अभवत् ।
देहली मेट्रो इत्यस्य भव्यसफलतायाः अनन्तरं भारतेन शीघ्रमेव दक्षिणभारते प्रथमा मेट्रोव्यवस्था बेङ्गळूरुनगरस्य नम्मा मेट्रो-रूपेण सञ्चालितवती, यस्याः उद्देश्यं नगरे विशाल-यातायात-समस्यानां समाधानम् आसीत् । पश्चात् तदनन्तरं दशके प्रमुखनगरेषु अनेकाः मेट्रोव्यवस्थाः उद्भवितुं आरब्धाः, येन देशे एतादृशानां प्रणालीनां सङ्ख्या त्रयोदशपर्यन्तं विस्तारिता ।
भारतेन २०२० तमस्य दशकस्य आरम्भः कानपुर मेट्रो-रूपेण द्रुततमस्य मेट्रोव्यवस्थायाः निर्माणस्य नूतनं विश्वविक्रमं स्थापितम्, यस्य उद्घाटनं २०२१ तमस्य वर्षस्य २८ डिसेम्बर् दिनाङ्के अभवत्, निर्माणस्य आरम्भस्य केवलं वर्षद्वयानन्तरम् । पुणे मेट्रो शीघ्रमेव कानपुरस्य अनन्तरं २०२२ तमस्य वर्षस्य मार्चमासे प्रारम्भिकयोः रेखायोः ध्वजाङ्कनं कृत्वा महाराष्ट्रराज्ये मेट्रोयानानां सङ्ख्या त्रीणि अभवत् ।
द्रुतपारगमनप्रणाली (मेट्रो)
[सम्पादयतु]सम्प्रति भारतदेशे १३ नगरेषु १५ द्रुतपारगमनप्रणाल्याः (लोकप्रसिद्धः 'मेट्रो ' इति) सन्ति । देहली मेट्रो सर्वाधिकं बृहत् मेट्रो प्रणाली अस्ति, यत् राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रे अन्येषां समीपस्थनगरानां सह सम्बद्धं भवति ।[३] दिसम्बर 2021 पर्यन्तं, भारते 15 प्रणालीषु ७३१.२५ किलोमीटर (४५४.३८ मील) पर्यन्तं परिचालनमेट्रोरेखाः, 551 स्थानकानि च सन्ति ।[४] अपरं ५६८.१५ किमी पर्यन्तं रेखाः निर्माणाधीनाः सन्ति ।
प्रणालीनां सूचिः
[सम्पादयतु]प्रणाली | स्थानीय नाम | स्थानम् | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः (लाईन्स्) | स्थानकानि | लम्बता | सञ्चालकः(ाः) | उद्घाटितम् | अद्यतनविस्तारः | वार्षिक वाहकत्वम् (मिलियने) | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
परिचालनात्मकः | निर्माणाधीन | योजनाकृतः | ||||||||||
अहमदाबाद् मेट्रो | અમદાવાદ મેટ્રો | गुजरात | १ | ६ | ६.५० किमी (४.०४ मील) | ५४.१० किमी (३३.६२ मील) | ७.४१ किमी (४.६० मील) | गुजरात मेट्रोरेलनिगमः (GMRC) | ४ मार्च २०१९[५] | – | ०.४[१] | |
कानपुर मेट्रो | कानपुर मेट्रो | कानपुरम् | उत्तरप्रदेशः | १ | ९ | ८.९८ किमी (५.५८ मील) | १४.८०५ किमी (९.१९९ मील) | ८.६० किमी (५.३४ मील) | उत्तरप्रदेशः मेट्रोरेलनिगमः (UPMRC) | २८ दिसम्बर २०२१ | – | – |
कोच्ची मेट्रो | കൊച്ചി മെട്രോ | कोच्ची | केरळम् | १ | २२ | २४.६० किमी (१५.२९ मील) | २.९४ किमी (१.८३ मील) | ११.२० किमी (६.९६ मील) | कोच्ची मेट्रोरेललिमिटेड् (KMRL) | १७ जुन् २०१७[६] | ७ सितम्बर २०२० | १७[१] |
कोलकाता मेट्रो | কলকাতা মেট্রো | पश्चिमवङ्ग | २[७] | ३३[८] | ३८.२६ किमी (२३.७७ मील)[७] | १०२.१६ किमी (६३.४८ मील) | १७.९० किमी (११.१२ मील) | २४ अक्टूबर् १९८४[९] | २२ फेब्रुवरी २०२१ | २५६[१] | ||
चेन्नै मेट्रो | சென்னை மெட்ரோ | चेन्नै | तमिऴ्नाडु | २ | ४२[१०] | ५४.६५ किमी (३३.९६ मील)[११] | ११८.९१ किमी (७३.८९ मील) | १६ किमी (९.९ मील) | चेन्नै मेट्रोरेललिमिटेड् (CMRL) | २९ जुन् २०१५[१२] | १४ फेब्रुवरी २०२१ | ४२[१] |
जयपुर मेट्रो | जयपुर मेट्रो | जयपुरम् | राजस्थानम् | १[१३] | ११[१३] | ११.९७ किमी (७.४४ मील) | – | २६.२६ किमी (१६.३२ मील) | जयपुर मेट्रोरेलनिगमः (JMRC) | ३ जुन् २०१५[१३] | २३ सितम्बर २०२० | ७[१] |
देहली मेट्रो | दिल्ली मेट्रो | १०[१४] | २५५[Nb १] | ३४८.१२ किमी (२१६.३१ मील)[१५] | ६५.१० किमी (४०.४५ मील) | ५७.३० किमी (३५.६० मील) | देहली मेट्रोरेलनिगमः (DMRC) | २४ दिसम्बर २००२[१६] | १८ सितम्बर २०२१ | १७९०[१७] | ||
नम्मा मेट्रो | ನಮ್ಮ ಮೆಟ್ರೊ | बेङ्गळूरु | कर्णाटकम् | २ | ५२[१८] | ५६.१० किमी (३४.८६ मील)[१९] | ११८.८४ किमी (७३.८४ मील) | ४२ किमी (२६ मील) | बेङ्गळूरु मेट्रोरेल निगमः लिमिटेड् (BMRCL) | २० अक्टूबर २०११[२०] | २९ अगस्त २०२१ | १७४.२२[२१] |
नागपुर मेट्रो | नागपूर मेट्रो | नागपुरम् | महाराष्ट्रम् | २ | २४ | २६.६० किमी (१६.५३ मील) | १५.१० किमी (९.३८ मील) | ४८.३० किमी (३०.०१ मील) | महामेट्रो | ८ मार्च २०१९[२२] | २१ अगस्त २०२१ | ४[१] |
नोयडा मेट्रो | नोएडा मेट्रो | उत्तरप्रदेशः | १ | २१ | २९.७० किमी (१८.४५ मील) | – | ८०.९५ किमी (५०.३० मील) | नोयडा मेट्रोरेलनिगमः (NMRC) | २५ जनवरी २०१९[२३] | – | ५[१] | |
पुणे मेट्रो | पुणे मेट्रो | महाराष्ट्रम् | २ | १० | १२ किमी (७.५ मील) | ४२.५८ किमी (२६.४६ मील) | १३.८ किमी (८.६ मील) | महामेट्रो | ६ मार्च २०२२[२४] | – | – | |
मुम्बई मेट्रो | मुम्बई मेट्रो | मुम्बई | महाराष्ट्रम् | ३ | ३१[२५] | ३०.६५ किमी (१९.०५ मील)[२५] | १५०.२५ किमी (९३.३६ मील)[२६] | १५७.६८ किमी (९७.९८ मील)[२६] | मुम्बई मेट्रोवन् (MMO) | ८ जुन २०१४[२५] | २ अप्रैल २०२२ | १२६[२७] |
गुरुग्राम द्रुतमेट्रो | रैपिड मेट्रो गुरुग्राम | गुरुग्राम | हरियाणा | १ | ११ | ११.७० किमी (७.२७ मील)[२८] | १७ किमी (११ मील) | – | देहली मेट्रोरेलनिगमः (DMRC) | १४ नवम्बर २०१३[२९] | ३१ मार्च २०१७ | १८[१] |
लखनौ मेट्रो | लखनऊ मेट्रो | लखनौ | उत्तरप्रदेशः | १ | २१ | २२.८७ किमी (१४.२१ मील) | – | ८५.०० किमी (५२.८२ मील) | उत्तरप्रदेशः मेट्रोरेल निगम (UPMRC) | ५ सितम्बर २०१७[३०] | ८ मार्च २०१९ | २२[१] |
हैदराबाद् मेट्रो | హైదరాబాదు మెట్రో | तेलङ्गाणा | ३ | ५७ | ६७ किमी (४२ मील) | २.९४ किमी (१.८३ मील) | ११.२० किमी (६.९६ मील) | हैदराबाद् मेट्रोरेललिमिटेड् (HMRL) | २९ नवम्बर २०१७[३१] | ७ फेब्रुवरी २०२० | १७३[१] | |
योगः | १५ | ११ | ३१ | ५८५ | ७३१.७५ किमी (४५४.६९ मील) | ७४७.५२ किमी (४६४.४९ मील) | ५६२.४२ किमी (३४९.४७ मील) | १५ | २६३४.७२ |
विकासे प्रणाल्यः
[सम्पादयतु]प्रणाली | स्थानम् | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः (लाईन्स्) | स्थानकानि | लम्बता (निर्माणाधीन) | लम्बता (योजनाकृतः) | निर्माणम् आरब्धम् | योजनाकृतोद्घाटनम् |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
नवमुम्बई मेट्रो | नवमुम्बई | महाराष्ट्रम् | ५ | २० | २३.४० किमी (१४.५४ मील) | ८३ किमी (५२ मील) | २०११ | २०२२[३२] |
भोज मेट्रो | भोपाल | मध्यप्रदेशः | २ | २८ | २७.८७ किमी (१७.३२ मील) |
७७ किमी (४८ मील) |
२०१८ | २०२३[३३] |
इन्दौर मेट्रो | इन्दौर | मध्यप्रदेशः | ५ | ८९ | ३३.५३ किमी (२०.८३ मील) |
२४८ किमी (१५४ मील) |
२०१८ | २०२३[३४] |
पटना मेट्रो | पटना | बिहार | २ | २६ | ३०.९१ किमी (१९.२१ मील) | २०२० | २०२४[३५] | |
आग्रा मेट्रो | आग्रा | उत्तरप्रदेशः | २ | २७ | २९.६५ किमी (१८.४२ मील) | २०२० | २०२४[३६] | |
सुरत मेट्रो | सुरत | गुजरात | २ | २८ | ४०.३५ किमी (२५.०७ मील) | २०२१ | २०२४[३७] | |
ठाणे मेट्रो | ठाणे | महाराष्ट्रम् | १ | २२ | २९ किमी (१८ मील) | निर्णीयम् | निर्णीयम्[३८] | |
मेरठ मेट्रो | मेरठ | उत्तरप्रदेशः | २ | २४ | ३५ किमी (२२ मील) | निर्णीयम् | निर्णीयम्[३९] | |
गुवाहाटी मेट्रो | गुवाहाटी | असम | ४ | ५४ | ६१.४२ किमी (३८.१६ मील) | निर्णीयम् | निर्णीयम्[४०] | |
बरेली मेट्रो | बरेली | उत्तरप्रदेशः | ६ | ८० | ११७.३ किमी (७२.९ मील) | निर्णीयम् | निर्णीयम्[४१] |
परित्यक्ताः प्रणाल्यः
[सम्पादयतु]प्रणाली | स्थानीय | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | लम्बता | टिप्पणयः |
---|---|---|---|---|
आकाशलोकयानं मेट्रो | मडगाँव | गोवा | १.६० किमी (०.९९ मील) | सञ्चालनानन्तरं निष्क्रियः स्रस्तः च । केआरसी इत्यनेन असुरक्षितम् इति गणितम् ।[४२] |
चण्डीगढ मेट्रो | चण्डीगढ राजधानीक्षेत्रम् | चण्डीगढ | ३७.५० किमी (२३.३० मील) | वाणिज्यिकसाध्यतायाः कारणेन तिरस्कृतम् । |
कटक मेट्रो | कटकं भुवनेश्वरं च | ओडिशा | – | असाध्यत्वेन तिरस्कृतम्। २०४० तमे वर्षे अनन्तरं विचारः भवतु।[४४] |
पश्चिमधूमशकटमार्गः उन्नतसम्पथः | मुम्बई | महाराष्ट्रम् | ६३.२७ किमी (३९.३१ मील) | असाध्यत्वेन तिरस्कृतम् ।[४५] |
लुधियाना मेट्रो | लुधियाना | पञ्जाब | २८.३० किमी (१७.५८ मील) | अस्वीकारः कृतः, तस्य स्थाने द्रुतपारगमनलोकयानप्रणाली स्थापिता ।[४६] |
उपनगरीयधूमशकटयानम्
[सम्पादयतु]अनेकानां प्रमुखानां भारतीयनगरानां सार्वजनिकपरिवहनव्यवस्थायाम् उपनगरीयधूमशकटयानस्य प्रमुखा भूमिका अस्ति । एताः सेवाः भारतीयधूमशकटमार्गद्वारा सञ्चालिताः सन्ति । उपनगरीयधूमशकटयानः केन्द्रीयव्यापारमण्डलस्य उपनगरयोः च मध्ये एकः लोहपथयानसेवा अस्ति । लोहपथयानानि उपनगरीयधूमशकटयानानि अथवा उपनगरीयरेलयानानि इति कथ्यन्ते । एतानि लोहपथयानानि "स्थानीययानानि" (local trains, लोकल् ट्रेन्स्) अथवा "स्थानीयाः" (locals, लोकल्स्) इति अपि निर्दिश्यन्ते ।
१८५३ तमे वर्षे कार्याणि आरब्धानि भारते प्रथमा उपनगरीयधूमशकटव्यवस्था मुम्बई उपनगरीयधूमशकटमार्गः अस्ति । कोलकाता उपनगरीयधूमशकटमार्गस्य सम्पूर्णे देशे सर्वाधिकं जालम् अस्ति । चेन्नै उपनगरीयधूमशकटमार्गः १९३१ तमे वर्षे स्वस्य कार्याणि आरब्धवती ।
यात्रिकयानयानस्य सञ्चालनं कुर्वन्ति उपनगरीयधूमशकटयानानि सर्वाणि विद्युत्बहुएककानि (Electric Multiple Units, EMUs) सन्ति । तेषां प्रायेण नव वा द्वादश वा कक्ष्याः भवन्ति, कदाचित् १५ कक्ष्याः अपि व्यस्तघण्टायातायातस्य संचालनार्थम् । ईएमयू-रेलयानस्य एककं एकं शक्तियानं द्वौ सामान्यकक्षौ युक्तं च भवति । एवं नव प्रशिक्षकः ईएमयू त्रिभिः एककैः कृते निर्मितः अस्ति, प्रत्येकम् अन्ते एकं शक्तियानं भवति, मध्ये एकम् अपि भवति । उपनगरीयरेलयानेषु विद्यमानाः यानानि २५ kV AC भवन्ति ।[४७] भारतीय उपनगरीयधूमशकटमार्गेषु सवारी १९७०-७१ मध्ये १२ लक्षतः (1.2 मिलियन्) २०१२–१३ मध्ये ४४ लक्षं (4.4 मिलियन्) यावत् वर्धिता अस्ति । मुम्बई, कोलकाता, चेन्नै इत्यादीनाम् उपनगरीयधूमशकटमार्गाः ७.१% अधिकं भारतीयरेलमार्गाः २०८१९.३-किमी जालं न धारयन्ति परन्तु सर्वेषां रेलयात्रिकाणां ५३.२% भागं भवन्ति ।[४८] भारतस्य केषुचित् नगरेषु द्रुतपारगमनव्यवस्थानाम् उद्घाटनेन उपनगरीयधूमशकटप्रणाल्याः उपयोगे न्यूनता अभवत् ।[४९]
प्रणाली | स्थानीय नाम | स्थानम् | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः (लाईन्स्) | स्थानकानि | लम्बता | उद्घाटितम् | वार्षिक वाहकत्वम् (बिलियने) |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
कोलकाता उपनगरीयधूमशकटमार्गः | কলকাতা উপনগরীয রেল | पश्चिमवङ्ग | २४ | ४५८ | १,५०१ किमी (९३३ मील) | १५ अगस्त १८५४[५०] | १.२ | |
चेन्नै उपनगरीयधूमशकटमार्गः | சென்னை புறநகர் இருப்புவழி | तमिळ्नाडु, आन्ध्रप्रदेशः | ८ | ३००+ | १,१७४ किमी (७२९ मील) | १९३१[५१] | २.५ | |
चेन्नै व्यापकद्रुतपारगमनप्रणाली | சென்னை பறக்கும் தொடருந்துத் திட்டம் | चेन्नै | तमिळ्नाडु | २ | १८ | १९.३४ किमी (१२.०२ मील) | १ नवम्बर १९९५[५२] | ०.१ |
देहली उपनगरीयधूमशकटमार्गः | दिल्ली उपनगरीय रेल | राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रम् | देहली, उत्तरप्रदेशः, हरियाणा | १ | ४६ | ८५ किमी (५३ मील) | १ अक्टुबर १९७५[५३] | – |
पुणे उपनगरीयधूमशकटमार्गः | पुणे उपनगरीय रेल्वे | महाराष्ट्रम् | २ | १७ | ६३ किमी (३९ मील) | ११ मार्च १८७८[५४] | ०.३ | |
मुम्बई उपनगरीयधूमशकटमार्गः | मुम्बई उपनगरीय रेल्वे | महाराष्ट्रम् | ७ | १५० | ४२७.५० किमी (२६५.६४ मील) | १६ अप्रिल १८५३[५५] | २.२ | |
हैदराबाद् बहुविधापरिवहनप्रणाली | హైదరాబాదు బహుళ పద్దతి పరివహన వ్యవస్థ | तेलङ्गाणा | ३ | २८ | ५० किमी (३१ मील) | ९ अगस्त २००३[५६] | ०.८ | |
योगः | ७ | ८ | ४७ | १०१७ | ३,३१९.८४ किमी (२,०६२.८५ मील) | ५.५ |
विकासे प्रणाल्यः
[सम्पादयतु]प्रणाली | स्थानम् | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशम् | रेखाः (लाईन्स्) | स्थानकानि | लम्बता | योजनाकृतोद्घाटनम् |
---|---|---|---|---|---|---|
बेङ्गळूरु उपनगरीयधूमशकटमार्गः | बेङ्गळूरु | कर्णाटकम् | ४ | निर्णीयम् | १४८.१७ किमी (९२.०७ मील) | २०२६[५७][५८] |
अहमदाबाद् उपनगरीयधूमशकटमार्गः | अहमदाबाद् | गुजरात | २ | ४१ | ५२.९६ किमी (३२.९१ मील) | निर्णीयम्[५९] |
नागपुर विस्तृतलोहपथमेट्रो | नागपुरम् | महाराष्ट्रम् | ४[६०] | निर्णीयम् | २६८.६३ किमी (१६६.९२ मील) | निर्णीयम्[६१][६२] |
कोयम्बत्तूरु उपनगरीयधूमशकटमार्गः | कोयम्बत्तूरु | तमिळ्नाडु | ५ | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम्[६३] |
क्षेत्रीयधूमशकटयानम्
[सम्पादयतु]भारतदेशे द्रुतपारगमनप्रणाली इति यात्रीधूमशकटसेवाः नगरीयक्षेत्राणां सीमातः परं कार्यं कुर्वन्ति, तथैव बहिः उपनगरीयमेखलाया: बाह्यपरिधिभागे समानाकारनगराणि वा महानगराणि परितः नगराणि च सञ्योजयन्ति । निम्नलिखितसूचिकायां भारतीयधूमशकटमार्गद्वारा प्रदत्ताः यात्रीलोहयानसेवाः अपवर्जिताः सन्ति ।
सेवा | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | स्थानकानि | लम्बता | उद्घाटितम् |
---|---|---|---|---|
बाराबङ्की–लखनौ उपनगरीयधूमशकटमार्गः | उत्तरप्रदेशः | १० | ३७ किमी (२३ मील) | ३० जुन २०१३[६४] |
लखनौ–कानपुर उपनगरीयधूमशकटमार्गः | उत्तरप्रदेशः | १६ | ७२ किमी (४५ मील) | १८६७ |
पेडणें–कारवार उपनगरीयधूमशकटमार्गः | गोवा कर्णाटकं च | १२ | ११७.२० किमी (७२.८२ मील) | २०१५[६५] |
विकासे प्रणाल्यः
[सम्पादयतु]प्रणाली | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | स्थानकानि | लम्बता | योजनाकृतोद्घाटनम् |
---|---|---|---|---|
देहली–मेरठ क्षेत्रीयद्रुतपारगमनप्रणाली | देहली उत्तरप्रदेशः च | २२ | ८२ किमी (५१ मील) | २०२३[६६] |
देहली–अलवर क्षेत्रीयद्रुतपारगमनप्रणाली | देहली, हरियाणा, राजस्थानं च | २२ | १६४ किमी (१०२ मील) | २०२५[६७] |
देहली–सोनीपत–पानीपत क्षेत्रीयद्रुतपारगमनप्रणाली | देहली हरियाणा च | १५ | १०३ किमी (६४ मील) | २०२८[६८] |
देहली–रोहतक आरआरटीएस | देहली हरियाणा च | निर्णीयम् | ७० किमी (४३ मील) | २०३२[६९] |
देहली–पलवल आरआरटीएस | देहली हरियाणा च | निर्णीयम् | ६० किमी (३७ मील) | २०३२[६९] |
देहली-बडौत आरआरटीएस | देहली उत्तरप्रदेशः च | निर्णीयम् | ५४ किमी (३४ मील) | २०३२[६९] |
गाझियाबाद्–खुर्जा आरआरटीएस | उत्तरप्रदेशः | निर्णीयम् | ८३ किमी (५२ मील) | २०३२[६९] |
गाझियाबाद्–हापुर आरआरटीएस | उत्तरप्रदेशः | निर्णीयम् | ५७ किमी (३५ मील) | २०३२[६९] |
देहली–जेवर आरआरटीएस | देहली उत्तरप्रदेशः च | निर्णीयम् | ६७ किमी (४२ मील) | निर्णीयम् |
हैदराबाद्–वाराङ्गल आरआरटीएस | तेलङ्गाणा | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम्[७०] |
हैदराबाद्–विजयवाडा आरआरटीएस | तेलङ्गाणा आन्ध्रप्रदेशः च | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम्[७०] |
विजयवाडा–अमरावती–गुणटूरु–तेनाली अर्द्धोच्चवेगा वृत्ताधूमशकटमार्गः | आन्ध्रप्रदेशः | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम्[७१] |
एकपटलधूमशकटयानम् (मोनोरेल)
[सम्पादयतु]२ फरवरी २०१४ दिनाङ्के उद्घाटितं मुम्बई एकपटलधूमशकटयानम् द्रुतगतिना पारगमनार्थं प्रयुक्ता स्वतन्त्रभारते प्रथमा परिचालनात्मका एकपटलधूमशकटप्रणाली (अथवा मोनोरेलप्रणाली) अस्ति ।[७२] अन्येषु बह्वीषु भारतीयनगरेषु मेट्रोयानस्य सहायकव्यवस्थारूपेण एकपटलरेलपरियोजनानां योजना कृता आसीत्, परन्तु मुम्बई एकपटलरेलस्य बहुभिः मुद्दाभिः सह असफलतायाः अनन्तरम् अन्ये नगराणि योजनां पुनर्विचारयन्ति, लघुधूमशकटपारगमनप्रणाली इत्यादिभिः बहुकुशलैः, सिद्धैः च परिवहनविधिं सह अग्रे गन्तुं शक्नुवन्ति च ।[७३][७४]
प्रणाली | स्थानीय नाम | स्थानम् | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः (लाईन्स्) | स्थानकानि | लम्बता | उद्घाटितम् | वार्षिक वाहकत्वम् (मिलियने) |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
मुम्बई एकपटलधूमशकटयानः | मुम्बई मोनोरेल | मुम्बई | महाराष्ट्रम् | १ | १७ | १९.५३ किमी (१२.१४ मील) | २ फरवरी २०१४[७५] | १.२ |
विकासे प्रणाल्यः
[सम्पादयतु]प्रणाली | स्थानीय | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः (लाईन्स्) | स्थानकानि | लम्बता | टिप्पणयः |
---|---|---|---|---|---|---|
अहमदाबाद्-ढोलेरा वि॰नि॰क्षे॰ एकपटलधूमशकटयानम् | गुजरात | १ | ७ | ४०.३ किमी (२५.० मील) | २०२१ तमस्य वर्षस्य जनवरी-मासे स्वीकृतम् । निर्माणस्य आरम्भस्य त्रयः चत्वारि वा वर्षाणि यावत् उद्घाटयितुं निश्चितम् ।[७६][७७] | |
वरङ्गल एकपटलधूमशकटयानम् | वाराङ्गल | तेलङ्गाणा | १ | निर्णीयम् | १५ किमी (९.३ मील) | प्रस्तावितम् ।[७८] |
ऐजोल एकपटलधूमशकटयानम् | ऐजोल | मिज़ोरम | १ | निर्णीयम् | ५ किमी (३.१ मील) | २०१२ तमे वर्षात् कागदपत्रे ।[७९] |
तिरुचिरापळ्ळि एकपटलधूमशकटयानम् | तिरुचिरापळ्ळि | तमिळ्नाडु | ३ | २७ | निर्णीयम् | २०१४ तमे वर्षात् कागदपत्रे ।[८०] |
मधुरै एकपटलधूमशकटयानम् | मधुरै | तमिळ्नाडु | १ | निर्णीयम् | निर्णीयम् | २०१४ तमे वर्षात् कागदपत्रे ।[८०] |
परित्यक्ताः प्रणाल्यः
[सम्पादयतु]प्रणाली | स्थानीय | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | लम्बता | टिप्पणयः |
---|---|---|---|---|
चेन्नै एकपटलधूमशकटयानम् | चेन्नै | तमिळ्नाडु | ५७ किमी (३५ मील) | मेट्रो इत्यनेन सह प्रतिस्थापितम् ।[८१] |
कोयम्बत्तूरु एकपटलधूमशकटयानम् | कोयम्बत्तूरु | तमिळ्नाडु | ४४ किमी (२७ मील) | मेट्रो परियोजनया प्रतिस्थापितम् ।[८२] |
कोलकाता एकपटलधूमशकटयानम् | कोलकाता | पश्चिमवङ्ग | १७७ किमी (११० मील) | नवनगरमार्गः रज्जुमार्गः परियोजनायां परिवर्तितः ।[८३] |
कानपुर एकपटलधूमशकटयानम् | कानपुरम् | उत्तरप्रदेशः | ६३ किमी (३९ मील) | २०१० तः अनश्रुतम्, अधिकांशतः सम्भवतः स्क्रैप् भवति यतः मेट्रो निर्माणं आरब्धम् ।[८४] |
लघुधूमशकटयानम्
[सम्पादयतु]लघुधूमशकटपारगमनम् (LRT) अथवा भारते लोकप्रियतया मेट्रोलाइट् (Metrolite) इति नाम्ना प्रसिद्धम्, नगरीयधूमशकटपारगमनस्य एकः प्रकारः अस्ति यस्य विशेषता अस्ति द्रुतपारगमन-विद्युद्रथप्रणाल्योः संयोजनम् । इदं प्रायः विद्युद्रथयानानाम् अपेक्षया अधिक-क्षमतया कार्यं करोति, प्रायः द्रुतपारगमन-सदृशे अनन्य-मार्ग-अधिकार-प्रणाल्यां च । भारतस्य अनेकाः स्तर-२ नगराः एतत् विकल्पितवन्तः यतः इदं न्यूनमूल्यः कुशलः च नगरीयपारगमनस्य मार्गः अस्ति यः न्यूननियोगयाः सेवां करोति । अस्मिन् सूचौ ट्रॉलीबस् (Trolleybus) अथवा मेट्रो नियो (Metro Neo) प्रणाल्याः बहिष्कारः अस्ति ये पटलस्य उपयोगं न कुर्वन्ति ।
प्रणाली | स्थानीय | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः | स्थानकानि | लम्बता | प्रकारः | योजनाकृतोद्घाटनम् |
---|---|---|---|---|---|---|---|
जम्मू मेट्रो | जम्मू | जम्मूकाश्मीरम् | २ | ४० | ४३.५० किमी (२७.०३ मील)[८५] | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | २०२४[८६] |
श्रीनगर मेट्रो | श्रीनगरम् | जम्मूकाश्मीरम् | २ | २४ | २५ किमी (१६ मील) | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | २०२४[८७] |
गोरखपुर मेट्रो | गोरखपुरम् | उत्तरप्रदेशः | २ | २७ | २७.४१ किमी (१७.०३ मील) | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | २०२४[८८][८९] |
देहली लघुमेट्रो | देहली | देहली | २ | ३७ | ४०.८८ किमी (२५.४० मील) | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम्[९०] | निर्णीयम्[९१] |
तिरुवनन्तपुर मेट्रो | तिरुवनन्तपुरम् | केरळम् | १ | १९ | २१.८२ किमी (१३.५६ मील) | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | निर्णीयम्[९२] |
कोळिकोडे लघुमेट्रो | कोळिकोडे | केरळम् | १ | १४ | १३.३० किमी (८.२६ मील) | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | निर्णीयम्[९३] |
चेन्नै लघुधूमशकटयानम् | चेन्नै | तमिळ्नाडु | १ | निर्णीयम् | १५.५० किमी (९.६३ मील) | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | निर्णीयम्[९४] |
कोयम्बत्तूरु मेट्रो | कोयम्बत्तूरु | तमिळनाडु | २[९५] | ४०[९५] | ४५.८७ किमी (२८.५० मील)[९५] | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | निर्णीयम्[९५] |
वाराणसी मेट्रो | वाराणसी | उत्तरप्रदेशः | २ | २६ | २९.२३ किमी (१८.१६ मील) | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | निर्णीयम्[९६] |
उत्तराखण्ड मेट्रो | देहरादून | उत्तराखण्ड | २ | २५ | २२.४२ किमी (१३.९३ मील) | ७५० वोल्ट् दिष्टधारा विद्युत्करणम्[९७] | निर्णीयम्[९८] |
प्रयागराज मेट्रो | प्रयागः | उत्तरप्रदेशः | २ | ३९ | ४२ किमी (२६ मील) | निर्णीयम् | निर्णीयम्[९९] |
रायपुर मेट्रो | रायपुरम् | छत्तीसगढ | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम् | २५ किलोवोल्ट् प्रत्यावर्तीधारा धूमशकटमार्गविद्युत्करणम् | निर्णीयम्[१००] |
विद्युद्रथः (ट्रॅम्)
[सम्पादयतु]१९ शताब्द्याः अन्ते अनेकनगरेषु धूमशकटयानानाम् अतिरिक्तं विद्युद्रथः (Tram, ट्रॅम्) प्रवर्तनं जातम्, यद्यपि एताः प्रायः सर्वे चरणबद्धरूपेण निष्कासितानि । कोलकाता विद्युद्रथः सम्प्रति देशे एकमात्रा विद्युद्रथव्यवस्था अस्ति ।
प्रणाली | नगरम् | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः | स्थानकानि | लम्बता | उद्घाटितम् |
---|---|---|---|---|---|---|
कोलकाता विद्युद्रथः | कोलकाता | पश्चिमवङ्ग | ६ | न लब्धम् | २८ किमी (१७ मील) | १८७३[१०१] |
विकासे प्रणाल्यः
[सम्पादयतु]प्रणाली | नगरम् | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः | स्थानकानि | लम्बता | योजनाकृतोद्घाटनम् |
---|---|---|---|---|---|---|
विशाखपट्टण विद्युद्रथः | विशाखपट्टणम् | आन्ध्रप्रदेशः | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम्[७१] |
महाबलिपुर विद्युद्रथः | महाबलिपुरम् | तमिळनाडु | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम् | निर्णीयम्[१०२] |
परित्यक्ताः प्रणाल्यः
[सम्पादयतु]प्रणाली | नगरम् | राज्यं / केन्द्रशासितप्रदेशः | रेखाः | स्थानकानि | लम्बता | उद्घाटितम् | विच्छिन्नम् |
---|---|---|---|---|---|---|---|
मुम्बई विद्युद्रथः | मुम्बई | महाराष्ट्रम् | १८७३ | १९६४ | |||
नाशिक विद्युद्रथः | नाशिक | महाराष्ट्रम् | १० किमी (६.२ मील) | १८८९ | १९३१ | ||
चेन्नै विद्युद्रथः | चेन्नै | तमिळनाडु | १८९५ | १९५३ | |||
पटना विद्युद्रथः | पटना | बिहार | १९०३ | ||||
कानपुर विद्युद्रथः | कानपुरम् | उत्तरप्रदेशः | ६.०४ किमी (३.७५ मील) | १९०७ | १६ मई १९३३ | ||
कोच्ची विद्युद्रथः | कोच्ची | केरळम् | १९०७ | १९६३ | |||
देहली विद्युद्रथः | देहली | देहली | १९०८ | १९६३ | |||
भावनगर विद्युद्रथः | भावनगरम् | गुजरात | १९२६ | १९६० दशकम् |
विनिर्माणम्
[सम्पादयतु]भारते अनेकाः मेट्रोशिल्पकाराः सन्ति । सङ्घसर्वकारस्य "भारते निर्मीयन्ताम्" कार्यक्रमस्य अन्तर्गतं भारतीयमेट्रोप्रणालीषु उपयोगाय क्रीतस्य ७५% शकटस्य भारते निर्माणम् आवश्यकम् अस्ति ।
भारत् अर्थ् मूवर्स् लिमिटेड् (BEML)
[सम्पादयतु]देहली मेट्रो
नम्मा मेट्रो
जयपुर मेट्रो
बम्बार्डीयर् (अल्सटोम् इत्यनेन अधिग्रहितम्)
[सम्पादयतु]अल्सटोम् इण्डिया
[सम्पादयतु]हयुन्दै रोतेम्
[सम्पादयतु]देहली मेट्रो
अहमदाबाद् मेट्रो
नम्मा मेट्रो
हैदराबाद् मेट्रो
वाहकशकटयन्त्रशाला (ICF)
[सम्पादयतु]टीटागढ फिरेमा
[सम्पादयतु]सीआरआरसी (CRRC)
[सम्पादयतु]नम्मा मेट्रो
गुरुग्राम द्रुतमेट्रो
सम्बद्धाः लेखाः
[सम्पादयतु]सन्दर्भाः
[सम्पादयतु]- ↑ १.०० १.०१ १.०२ १.०३ १.०४ १.०५ १.०६ १.०७ १.०८ १.०९ १.१० आशिषः चन्द्रोकरः (१९ फरवरी २०२१). "A comprehensive report on India's metro rail systems" [भारतस्य मेट्रोरेलप्रणाली विषये व्यापकं प्रतिवेदनम्]. स्वराज्यमग्. Archived from the original on 2021-08-31. आह्रियत 2022-04-02.
- ↑ "Urban Transport" [नगरीयपरिवहनम्]. आवासीय नगरीय च कार्याणि मन्त्रालयः.
- ↑ सूदः, ज्योतिका (२६ जुलाई २०१७). "How metro rail networks are spreading across India" [भारते मेट्रोरेलजालं कथं प्रसरति]. livemint.com.
- ↑ "Metro lines cover only 3% of Gurugram | Gurgaon News - Times of India" [मेट्रोरेखाः गुरुग्रामस्य केवलं ३% भागं आच्छादयन्ति | गुरुग्रामसमाचारः - टाईम्स् ऑफ् इण्डिया]. द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया.
- ↑ "Ahmedabad Metro to open for public on Wednesday - Times of India" [अहमदाबाद् मेट्रो बुधवासरे सर्वेषां कृते उद्घाटितुं - टाईम्स् ऑफ् इण्डिया]. द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. आह्रियत १० मार्च २०१९.
- ↑ "Kochi Metro a 'futuristic infrastructure that will contribute to India's growth': What PM Modi said at inauguration". दि इण्डियन् एक्सप्रेस्. १७ जुन २०१७. आह्रियत ३० जुलाई २०१७.
- ↑ ७.० ७.१ "ইস্ট-ওয়েস্ট মেট্রো: বিধাননগরের সঙ্গে জুড়ে গেল ফুলবাগান" [पूर्व-पश्चिममेट्रो - फुलबगनः बिधाननगरेण सह सम्बद्धः]. www.anandabazar.com. ४ अक्टुबर २०२०. Archived from the original on २९ मई २०२१. आह्रियत ८ अक्टुबर २०२०.
- ↑ "Kolkata: East-West first metro ride turns personal milestone for the passengers" [कोलकाता- पूर्व-पश्चिम प्रथमामेट्रोयानयात्रा यात्रिकाणां कृते व्यक्तिगतं योजनपाषाणः भवति]. दि टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. १५ फरवरी २०२०. आह्रियत १६ फरवरी २०२०.
- ↑ "Kolkata Metro Rail Corporation Ltd". Kmrc.in. Archived from the original on २ जुन २०१७. आह्रियत २७ जनवरी २०१६.
- ↑ "Stations in Chennai Metro rails Phase I extension will be renamed". दि हिन्दु. ५ अक्टुबर २०२०. आह्रियत ६ अक्टुबर २०२०.
- ↑ "Over 6 Crore people have travelled through Chennai Metro". दि हिन्दू. २८ जनवरी २०२०. आह्रियत २९ जनवरी २०२०.
- ↑ "Chennai's First Metro rail ride begins". द हिन्दू. २९ जुन २०१५. आह्रियत ३ अप्रिल २०१६.
- ↑ १३.० १३.१ १३.२ "Jaipur Metro A Brief Note on the Project". JMRC. p. 2. Archived from the original on ४ मार्च २०१६. आह्रियत ३ जुन २०१५. Unknown parameter
|df=
ignored (help) - ↑ १४.० १४.१ "Present Network". देहली मेट्रोरेल निगम. ८ मार्च २०१९.
- ↑ "Delhi metro map" [देहली मेट्रो मानचित्रम्]. www.delhimetrorail.com. आह्रियत १३ नवम्बर २०२१.
- ↑ "Indian PM launches Delhi metro". बीबीसी न्यूज़्. २४ दिसम्बर २००२. Archived from the original on २२ अप्रिल २०१२. आह्रियत २२ अप्रिल २०१०.
- ↑ Ashish Chandrorkar (१९ फरवरी २०२१). "A comprehensive report on India's metro rail systems". स्वराज्यमग्. Archived from the original on 2021-08-31. आह्रियत 2022-04-02.
- ↑ "Metro Phase I Will be Ready by May, to Miss Deadline". द न्यू इण्डियन् एक्सप्रेस्. २२ अक्टुबर २०१५. Archived from the original on 2016-01-12. आह्रियत 2022-04-02.
- ↑ "Bengaluru Metro: CM Bommai, Hardeep Puri inaugurate extended stretch on Purple Line". इण्डियन् एक्सप्रेस्. ३० अगस्त २०२१.
- ↑ "South India's first underground Metro launch on April 29". दि टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. आह्रियत २६ अप्रिल २०१६.
- ↑ "BMRCL Annual Report 2019-20". Archived from the original on 2021-01-15. आह्रियत 2022-04-02.
- ↑ एएनआई (७ मार्च २०१९). "Delhi: Prime Minister Narendra Modi flags-off Nagpur Metro via video conferencing.pic.twitter.com/0n6ohgcok3". @ANI (in आङ्ग्ल). आह्रियत ८ मार्च २०१९.
- ↑ "Aqua Line ready for launch, nod awaited from UP". द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. आह्रियत २२ दिसम्बर २०१८.
- ↑ साराङ्गः दस्तने (४ मार्च २०२२). "Pune: Metro for people on 2 routes after Sunday flag-off by PM Narendra Modi | Pune News - Times of India". The Times of India (in आङ्ग्ल). आह्रियत ५ मार्च २०२२.
- ↑ २५.० २५.१ २५.२ "Mumbai Metro Blue Line 1 starts for public". इण्डिया टूडे. ८ जुन २०१४. आह्रियत १९ अक्टुबर २०२०.
- ↑ २६.० २६.१ "Mumbai Metro – Information, Route Maps, Fares, Tenders & Updates" [मुम्बई मेट्रो - सूचना, मार्गमानचित्राणि, मुल्यानि, निविदाः, नवीकरणानि च]. द मेट्रोरेल् गाय्.
- ↑ "BEST Strike Pushes daily metro ridership over 5 lakh for first time". द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया.
- ↑ "Gurgaon's own Metro" [गुरुग्रामस्य स्वस्य मेट्रो]. हिन्दुस्तान् टाईम्स्. १५ जुलाई २००९.
- ↑ "Rapid MetroRail Gurgaon opens". रेलवे गजेट्. १५ नवम्बर २०१३. Archived from the original on २६ अप्रिल २०१८. आह्रियत २८ दिसम्बर २०१४.
- ↑ रावत, विरेन्द्र सिम्ह (१६ नवम्बर २०१५). "Lucknow Metro Rail fastest and most economical project in India". बिजनेस् स्टैण्डर्ड्. आह्रियत १३ सितम्बर २०१७.
- ↑ "Hyderabad Metro rail flagged off today: See fares, timings, routes and other features". द इण्डियन् एक्सप्रेस् (in आङ्ग्ल). १८ नवम्बर २०१७. आह्रियत १८ नवम्बर २०१७.
- ↑ "Tremble trial of Navi Mumbai Metro Line 1 project will start from 28th August 2021". मेट्रोरेल न्युज्. २६ अगस्त २०२१.
- ↑ "Bhopal metro project information, tenders, stations, routes and updates". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्युज्. २८ सितम्बर.
- ↑ "Indore Metro Rail became the first pillar of hope.". मेट्रोरेल न्युज्. ३१ अगस्त २०२१.
- ↑ "Patna Metro – Information, Route Map, Fares, Tenders & Updates". www.themetrorailguy.com. आह्रियत २७ जुलाई २०२१.
- ↑ "Agra Metro – Information, Route Map, Fares, Tenders & Updates". दि मेट्रोरेल गाय.
- ↑ "PM launches Ahmedabad and Surat Metro rail". १८ जनवरी २०२१.
- ↑ "Thane corporation gives nod to proposal for internal metro". इण्डियन् एक्सप्रेस्. १५ सितम्बर २०२१.
- ↑ "Meerut Metro project information, tenders, stations, routes and updates". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्युज्. १४ सितम्बर २०२०. Archived from the original on 2022-05-12. आह्रियत 2022-04-22.
- ↑ "Assam Cabinet Approves Rs 18,020 cr 61.4 km Guwahati Metro". themetrorailguy.com. दि मेट्रोरेल गाय. आह्रियत २२ जुन २०१७.
- ↑ "तोहफा:लखनऊ के बाद अब बरेली में दौड़ेगी मेट्रो, जाम से मिलेगी मुक्ति". हिन्दुस्तान् (in हिन्दी). आह्रियत ९ जनवरी २०२२.
- ↑ "Its final! Konkan Railway Corporation to scrap skybus project - The Times of India". दि टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. आह्रियत ३० मई २०१५.
- ↑ "After Hanging in For Years, Chandigarh Metro Rail Project Finally Scrapped Off & Here's Why - Chandigarh Metro". chandigarhmetro.com. १३ नवम्बर २०१७. आह्रियत २६ नवम्बर २०१७.
- ↑ "Metro train service not feasible in Bhubaneswar and Cuttack till 2041: Minister". दि हिन्दू, ३० मार्च २०२१. आह्रियत २८ मई २०२१.
- ↑ Deshpande, Umakant (२० दिसम्बर २०१७). "Piyush Goyal scraps elevated corridor". द एशियन् एज्. आह्रियत १४ जनवरी २०१९.
- ↑ "BRTS runs over Ludhiana metro dreams". दि टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. २८ जनवरी २०१४2.
- ↑ "[IRFCA] Indian Railways FAQ: Electric Traction — I". [IRFCA] The Indian Railways Fan Club. आह्रियत १४ सितम्बर २०१७.
- ↑ चतुर्वेदी, सुमित (७ सितम्बर २०१५). "Why India's Metro and suburban railways should merge". न्यूज़लॉण्ड्री. आह्रियत १४ सितम्बर २०१७.
- ↑ वर्मा, विष्णु (११ मार्च २०१६). "Ring Railway left behind as Delhi swells beyond boundaries" [देहलीः सीमातः परं प्रफुल्लिता भवति इति कारणेन वृत्तरेलमार्गः त्यक्तवान्]. दि इण्डियन् एक्सप्रेस् (नवदेहली). आह्रियत ४ दिसम्बर २०२१.
- ↑ Railway, Eastern (३१ मार्च २०२०). "ERSY 2020 FINAL".
- ↑ Menon, Nitya (१८ अप्रिल २०१४). "83 years of electric suburban rail". The Hindu (Chennai). Archived from the original on १८ अप्रिल २०१४. आह्रियत १८ अप्रिल २०१४.
- ↑ "Development of MRTS in Chennai". CMDA. Archived from the original on 2023-07-12. आह्रियत 2022-04-23.
- ↑ "Delhi's mega plan to link capital ring rail metro network" [राजधानी वृतरेल-मेट्रोसञ्जालं सम्बद्धं कर्तुं दिल्लीनगरस्य महायोजना]. हिन्दुस्तान् टाईम्स्.
- ↑ उम्ब्रजकर, मनीष (१२ मार्च २०१३). "Pune-Lonavla EMU train service completes 35 years". द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. आह्रियत २३ सितम्बर २०१४.
- ↑ "The History Of Mumbai’s Local Trains In 1 Minute" [मुम्बई स्थानीयरेलयानानाम् इतिहासः एकस्मिन् निमेषे]. दि कल्चर् टिप्. १३ सितम्बर २०१६.
- ↑ ९ अगस्त २००३. "Advani flags off Hyderabad MMTS" (in आङ्ग्ल). टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. आह्रियत २९ फरवरी २०२०.
- ↑ "Union Railway Minister reviews the progress of Bengaluru Suburban Rail Project". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्युज्. Archived from the original on 2022-05-12. आह्रियत १५ जनवरी २०२१.
- ↑ "Bangalore Suburban Railway to be safe, eco-friendly & comfortable! Project to be completed by 2026; details". द फाईनेन्सियल् एक्सप्रेस् (in आङ्ग्ल). १२ जनवरी २०२१. आह्रियत १३ जनवरी २०२१.
- ↑ अहस्थी, योगेश (२६ फरवरी २०१६). "Rail min breathes life into old suburban train project". अहमदाबाद् मिरर्. आह्रियत २७ सितम्बर २०१७.
- ↑ "Nagpur Broad Gauge Metro: Project information, tenders, routes & updates". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्युज् (in आङ्ग्ल). Archived from the original on 2020-02-17. आह्रियत १४ फरवरी २०२०.
- ↑ शाह, नरेन्द्र (2019-11-30). "Railway Board Approves DPR of Rs 418 cr Nagpur Broad Gauge Metro". Metro Rail News (in en-US). आह्रियत ६ फरवरी २०२०.
- ↑ Team, T. L. N. "Maharashtra Government Clears Broad Gauge Metro Project". The Live Nagpur (in en-US). आह्रियत १५ अक्टुबर् २०२०.
- ↑ "coimbatore circular railway". दि हिन्दु. २५ दिसम्बर २०१५.
- ↑ "Kanpur gets Memu train to Barabanki" [कानपुरं बाराबङ्कीं प्रति मेमु रेलयानं प्राप्नोति]. द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. ३० जुन २०१३. Archived from the original on १ जुलाई २०१३. आह्रियत १ जुलाई २०१३.
- ↑ "Pernem-Margao local train on track | Goa News" [पेडणें-मडगाँव स्थानीयलोहयानम् आरब्धम्| गोवासमाचारः]. द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. २३ जुन २०१५. आह्रियत २१ दिसम्बर २०२०.
- ↑ "NCRTC sets deadline to open first stretch of Delhi-Meerut RRTS Corridor by 2023" [एनसीआरटीसी २०२३ तमे वर्षे देहली–मेरठ क्षेत्रीयद्रुतपारगमनप्रणालीसम्पथस्य प्रथमं खण्डम् उद्घाटयितुं समयसीमा निर्धारयति]. अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्युज्. Archived from the original on 2022-05-12. आह्रियत २२ सितम्बर २०२१.
- ↑ फलकम्:Cite report
- ↑ "NHAI approves Delhi RRTS projects worth Rs53,500 crore" [भारतीयराष्ट्रियराजमार्गप्राधिकरणः ५३,५०० कोटिः रूप्यकाणां देहलीक्षेत्रीयद्रुतपारगमनप्रणाली परियोजनानाम् अनुमोदयति]. मिण्ट्. १९ जुलाई २०१७. Archived from the original on २० सितम्बर २०१७. आह्रियत ६ अक्टुबर् २०१७.
- ↑ ६९.० ६९.१ ६९.२ ६९.३ ६९.४ "Delhi-NCR RRTS - Information, Route Maps, Fares, Tenders & Updates" [आरआरटीएस - सूचना, मार्गमानचित्राणि, मुल्यानि, निविदाः, नवीकरणानि च]. दि मेट्रोरेल् गाय् (in आङ्ग्ल). आह्रियत २० दिसम्बर २०२१.
- ↑ ७०.० ७०.१ "Telangana to take up Regional Rapid Transit System" [तेलङ्गाणा क्षेत्रीयद्रुतपारगमनप्रणालीं स्वीकुर्यात्]. दि न्यू इण्डियन् एक्सप्रेस्. १८ फरवरी २०२२.
- ↑ ७१.० ७१.१ "Metro rail projects in Vijayawada and Vizag make little headway" [मेट्रोरेलपरियोजनाः विजयवाडानगरे विशाखपट्टननगरे च अल्पं प्रगतिं कुर्वन्ति]. दि हिन्दू. १३ मार्च २०२२.
- ↑ "Mumbai monorail to run in two years". द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. २९ सितम्बर २००७. Archived from the original on ११ अगस्त २०११. आह्रियत १४ सितम्बर २०१७.
- ↑ "Failure of Mumbai's Monorail Holds Lessons for Urban Planners Everywhere". द वायर्. १० जनवरी २०१९.
- ↑ "Mumbai: Despite govt taking over operations, Monorail continues to be plagued with problems". टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. २२ अगस्त २०२१.
- ↑ "First mono runs crowded like the good old local". मुम्बई मिरर्. १ फरवरी २०१४. आह्रियत २ फरवरी २०१४.
- ↑ "Ahmedabad-Dholera SIR monorail gets green signal - Times of India". द टाईम्स् ऑफ् इण्डिया (in आङ्ग्ल). आह्रियत १० जनवरी २०२१.
- ↑ "Ahmedabad Dholera Mono Rail project approved for connectivity at Dholera Airport: PM Modi". ढोलेरा प्राईम्. 21 January 2021. Archived from the original on 12 May 2022. आह्रियत २९ जुन २०२१.
- ↑ "Metro rail, airport to Warangal: KTR". द हन्स् इण्डिया. १२ मार्च २०२०.
- ↑ "Considerable Headway in Mizoram Monorail Project | Northeast Today". Northeasttoday.in. १० फरवरी २०१२. Archived from the original on १२ फरवरी २०१२. आह्रियत २४ दिसम्बर २०१२.
- ↑ ८०.० ८०.१ "Stalin accuses AIADMK of copying DMK’s manifesto". टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. १८ मार्च २०२१. आह्रियत ३ जुलाई २०२१.
- ↑ "Metro to link route planned under monorail network". टाईम्स् ऑफ् इण्डिया. १७ फरवरी २०१९.
- ↑ "Coimbatore Metro – Information, Route Maps, Fares, Tenders & Updates". द मेट्रोरेल् गाय् (in आङ्ग्ल). आह्रियत २ जनवरी २०२२.
- ↑ "Soon, ropeway services to connect areas in New Town". millenniumpost.in (in आङ्ग्ल). ७ फरवरी २०२०. आह्रियत ५ मई २०२०.
- ↑ मेघा सुरी, टीएनएन, २१ फरवरी २००८, ०७:५६ सन्ध्याकालः भा.मा.स. (२१ फरवरी २००८). "Monorail to hit Kanpur streets by 2010 - Kanpur - City - The Times of India". Timesofindia.indiatimes.com. आह्रियत ११ अगस्त २०१०.
- ↑ "Jammu Metro – Information, Route Maps, Fares, Tenders & Updates" [जम्मू मेट्रो - सूचना, मार्गमानचित्राणि, मुल्यानि, निविदाः, नवीकरणानि च]. द मेट्रोरेल् गाय्.
- ↑ "RITES submits final DPR of ₹10,559 crores for Jammu and Srinagar Metro.". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्यूज्. १२ जून २०२१.
- ↑ "Metro rail project to get union cabinet clearance soon". ग्रेटर् कश्मीर्. २९ अगस्त २०२१.
- ↑ "Gorakhpur metro rail gets green signal from up cabinet,4672 crores will be spent". दैनिक जागरण. १० मार्च २०२०. Archived from the original on 2021-09-06. आह्रियत १० मार्च २०२१.
- ↑ "UP: Gorakhpur Metro on fast track, gets PIB nod, to be ready by 2024". टाइम्स् ऑफ् इण्डिया. २ दिसम्बर २०२१.
- ↑ "Delhi: Metrolite runs into rough weather before ride starts". टाईम्स् ऑफ् इण्डिया of India. ४ नवम्बर २०२१.
- ↑ "Delhi Metrolite - Info, Route Map, Fares, Tenders & Updates" [देहली लघुमेट्रो - सूचना, मार्गमानचित्राणि, मुल्यानि, निविदाः, नवीकरणानि च]. द मेट्रोरेल् गाय् (in आङ्ग्ल). आह्रियत ६ अक्टुबर् २०२१.
- ↑ "Kerala government approves Kozhikode and Thiruvananthapuram Light Metro rail projects.". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्यूज़्. २ फरवरी २०२१. Archived from the original on 2022-05-12. आह्रियत 2022-08-02.
- ↑ "Expectations run high on big-ticket projects in Kozhikode". द हिन्दु. १० मई २०२१.
- ↑ "Chennai Metrolite – Information, Route Map, Fares, Tenders & Updates" [चेन्नै लघुमेट्रो - सूचना, मार्गमानचित्राणि, मुल्यानि, निविदाः, नवीकरणानि च]. द मेट्रोरेल् गाय् (in आङ्ग्ल). आह्रियत १० जनवरी २०२२.
- ↑ ९५.० ९५.१ ९५.२ ९५.३ "Coimbatore city to get its own Metrolite". द हिन्दु. ५ अप्रिल २०२२.
- ↑ "RITES to prepare a revised DPR of Varanasi Light Metro". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्यूज़्. १२ फरवरी २०२१. Archived from the original on 2022-05-12. आह्रियत 2022-08-02.
- ↑ "Uttarakhand Metro project information, tenders, stations, routes and updates" [उत्तराखण्ड मेट्रोपरियोजना सूचना, निविदाः, स्थानकानि, मार्गाः, नवीकरणानि च]. अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्यूज़्. २४ अप्रिल २०२१. Archived from the original on 2022-09-29. आह्रियत 2022-08-02.
- ↑ "UKMRC Submits DPR of ₹1,663 crore metro neo project for Uttarakhand.". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्यूज़्. ८ जुन २०२१.
- ↑ "Uttar Pradesh Cabinet Approves Metro Rail For Allahabad". NDTV. १७ अगस्त २०१६. Archived from the original on २७ मार्च २०१७. आह्रियत ८ अक्टूबर् २०१७.
- ↑ "Chhatisgarh to launch state's first Light Metro project in Raipur". अर्बन् ट्रान्स्पोर्ट् न्यूज़्. २२ फरवरी २०२१.
- ↑ "History – CTC" (in आङ्ग्ल). आह्रियत ०६-०७-२०२०.
- ↑ A. Selvaraj (Jan 9, 2020). "Tamil Nadu: If plans go well, a tram may take you around Mahabalipuram | Chennai News - Times of India". द टाइम्स ऑफ् इण्डिया (in आङ्ग्ल). आह्रियत १९-०४-२०२२.
उद्धरणे दोषः : <ref>
"Nb" नामकस्य गणस्य अङ्कनं विद्यते, कीन्तु किमपि अनुरूपं <references group="Nb"/>
अङ्कनं न प्राप्तम्