मुहूर्तः

मुहूर्तः नाम भारतीयकालगणनस्य कश्चित् बिन्दुः । मुहूर्तकालः नाम अधुनिककालगणनस्य उप४८मिनिट्स् भवन्ति । लोके मुहूर्तः नामः कस्यचिदपि मङ्गलकार्यस्य समयः इत्येव प्रथितः । अमृतमुहूर्तः, ब्रह्मी मुहूर्तः च श्रेष्ठौ भवतः । ब्राह्मीमुहूर्तकालः सूर्योदयात् २५नडिभ्यः प्राक्तनः (घण्टाद्वयात् पूर्वः) कालः । अयं समयः योगसाधनां कर्तुं योग्यकालः ।

जातकगोलनिमित्तप्रश्नमुहूर्त्ताख्यगणितनामानि

अभिदधतीहषडङ्गानि आचार्या ज्योतिषे महाशास्त्रे। (प्रश्नमार्गः)

ज्योतिश्शास्त्रे षडङ्गानि सन्ति। तेषु एकम् अङ्गं भवति मुहूर्त्तम्। शुभकार्याणि कर्तुं कालस्य गुणदोषविचिन्तम् मुहूर्त्ताङ्गे प्रतिपादितं वर्तते।

सुखदुःखकरं कर्म शुभाशुभमुहूर्त्तजं।

जन्मान्तरेऽपि तत् कुर्यात् फलं तस्यान्वयोऽपि वा।।

वारः, नक्षत्रम्, तिथिः, करणं, नित्ययोगः, ग्रहः, राशिः इत्येते मुहूर्त्तनिर्णयोपाधयः भवन्ति।

मुहूर्त्ते नित्यदोषाः

उल्कोर्वीचलनोपरागगुलिकाः षष्ठाष्टमान्त्योन्द्वसद्-

दृष्टारूढविमुक्तराशिसितदृक् सायाह्नसन्ध्यादयः।

गण्डान्धोष्णविषं स्थिरं च करणं रिक्ताष्टमी विष्टयो

लाटौकार्गलवैधृताहिशिरसस्सर्वत्र वर्ज्या अमी।। (मुहूर्त्तपदवी)

षड् दोषाः

अंहस्पतिरधिमासः संसर्पो दृश्यताह्नि गुरुसितयोः।

मौढ्यं दृष्टिश्च मिथो वर्ज्या दिनमासकार्यतोऽन्यत्र।। (मुहूर्त्तपदवी)

कर्तृदोषाः -

अष्टाशीतितमांशकं परिहरेत् पूर्वं च जन्मांशतो, भं जन्माष्टममेतदिन्दुमसदच्छेशांस्तदंशानपि।

आद्ये प्रत्यरभे विपद्यपि वधे त्याज्योऽखिलोंऽशोऽसतामन्त्येऽन्त्याद्यतृतीयभाग इतरत्रर्क्षं च लग्नाष्टमम्।।(मुहूर्त्तपदवी)

मुहूर्तानां नामानि

क्र.सं.	आधुनिकसमयः	नामानि	मुहूर्ताः
१	06ः00 - 06ः48	RUDRA	रुद्रमुहूर्तः
२	06ः48 - 07ः36	AHI	आहिमुहूर्तः
३	07ः36 - 08ः24	MITRA	मित्रमुहूर्तः
४	08ः24 - 09ः12	PITRU	पितृमुहूर्तः
६	09ः12 - 10ः00	VASU	वसुमुहूर्तः
६	10ः00 - 10ः48	VARA	वाराहमुहूर्तः
७	10ः48 - 11ः36	VISVADEVA	विश्वेदेवामुहूर्तः
९	11ः36 - 12ः24	VIDHI	विधिमुहूर्तः
९	12ः24 - 13ः12	SATAMUKHI	सतमुखीमुहूर्तः
१०	13ः12 - 14ः00	PURUHUTA	पुरुहूतमुहूर्तः
११	14ः00 - 14ः48	VAHINI	वाहिनीमुहूर्तः
१२	14ः48 - 15ः36	NAKTANCARA	नक्तनकरामुहूर्तः
१३	15ः36 - 16ः24	VARUNA	वरुणमुहूर्तः
१४	16ः24 - 17ः12	ARYAMA	अर्यमामुहूर्तः
१५	17ः12 - 18ः00	BHAGA	भगमुहूर्तः
१६	18ः00 - 18ः48	GIRISHA	गिरीशमुहूर्तः
१७	18ः48 - 19ः36	AJAPAD	अजपादमुहूर्तः
१९	19ः36 - 20ः24	AHIRBUDHNYA	अहिर्बुध्न्यमुहूर्तः
१९	20ः24 - 21ः12	PUSA	पुष्यमुहूर्तः
२०	21ः12 - 22ः00	ASWINI	अश्विनीमुहूर्तः
२१	22ः00 - 22ः48	YAMA	यममुहूर्तः
२२	22ः48 - 23ः36	AGNI	अग्निमुहूर्तः
२३	23ः36 - 24ः24	VIDHATR	विधातृमुहूर्तः
२४	24ः24 - 01ः12	KANDA	कण्डमुहूर्तः
२५	01ः12 - 02ः00	ADITI	अदितिमुहूर्तः
२६	02ः00 - 02ः48	JIVA/AMRITA	जीव/अमृतमुहूर्तः
२७	02ः48 - 03ः36	VISNU	विष्णुमुहूर्तः
२८	03ः36 - 04ः24	YUMIGADYUTI	युमिगद्युतिमुहूर्तः
२९	04ः24 - 05ः12	BRAHMA	ब्राह्मीमुहूर्तः
३०	05ः12 - 06ः00	SAMUDRAM	समुद्रमुहूर्तः

ब्राह्म-मुहूर्तः। ब्राह्ममुहूर्तस्य आयुर्वेदे परिभाषा एवम्।– १ रात्रेः चतुर्दशो मुहूर्तो ब्राह्मो मुहूर्तः। - अष्टाङ्गहृदयम् सूत्रस्थानम् 2.1 अरुणदत्तटीका २रात्रेरुपान्त्यो मुहूर्तो ब्राह्मः।- अष्टाङ्गहृदयम् सूत्रस्थानम् 2.1 हेमाद्रिटीका

लघ्वक्षरसमा मात्रा निमेषः परिकीर्तितः।ततः सूक्ष्मतरो कालो नोपलभ्यो भृगूत्तम॥ . . . द्वौ निमेषौ त्रुटिर्ज्ञेयः प्राणः पञ्चत्रुटिः स्मृतः।विनाडिका तु षट् प्राणाः, तत्षष्टिर्नाडिका स्मृता॥ अहोरात्रं तु तत्षष्ट्या नित्यमेतत् प्रकीर्तितम्।त्रिंशन्मुहूर्ताश्च तथा अहोरात्रे प्रकीर्तिताः। यदा मेषं सहस्रांशुस्तुलां चैव प्रपद्यते।समरात्रिदिवः कालो मुहूर्तश्च तदा समः॥-( विष्णुधर्मोत्तरपुराणम्)

त्रिंशन्मुहूर्ताश्च तथा अहोरात्रे प्रकीर्तिताः। 24 घण्टाः (अहोरात्रः) /30 मुहूर्ताः = 48 मिनिट् ।  1 मुहूर्तः नाम 48 मिनिट् । सूर्योदयात्पूर्वं 48 मिनिट् = रात्रेः अन्त्यः मुहूर्तः। अन्त्यमुहूर्ताद् अपि पूर्वं 48 मिनिट् = सूर्योदयात् पूर्वं 96 मिनिट् = रात्रेः उपान्त्यः मुहूर्तः = ब्राह्ममुहूर्तः।