यततो ह्यपि कौन्तेय...

यततो ह्यपि कौन्तेय... रसबुद्धेः आपत्तिः
श्लोकसङ्ख्या	२/६०
श्लोकच्छन्दः	अनुष्टुप्छन्दः
पूर्वश्लोकः	विषया विनिवर्तन्ते...
अग्रिमश्लोकः	तानि सर्वाणि संयम्य...

यततो ह्यपि कौन्तेय () इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः रसबुद्धित्वात् का आपत्तिः ? इति वर्णयति । पूर्वस्मिन् श्लोके स्वल्पा रसासक्तिः अपि परमात्वतत्त्वस्य दर्शनेन निवृत्ता भवति इति विषयविच्छेदिस्थितप्रज्ञयोः भेदं वर्णयित्वा भगवान् अकथयत् । यदि रसासक्तिः (रागः) विद्वत्पुरुषे अवशिष्यते, तर्हि का हानिः ? इति अस्मिन् श्लोके वदति । अत्र इन्द्रियाणां प्रबलतायाः अपि निरूपणम् अस्ति ।

श्लोकः

गीतोपदेशः

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।

इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ ६० ॥

पदच्छेदः

यततः, हि, अपि, कौन्तेय, पुरुषस्य, विपश्चितः । इन्द्रियाणि, प्रमाथीनि, हरन्ति, प्रसभम्, मनः ॥

अन्वयः

कौन्तेय ! यततः हि अपि विपश्चितः पुरुषस्य मनः प्रमाथीनि इन्द्रियाणि प्रसभं हरन्ति ।

शब्दार्थः

अन्वयः	विवरणम्	सरलसंस्कृतम्
कौन्तेय	अ.पुं.सम्बो.एक.	अर्जुन !
यततः	यतत्.त.पुं.ष.एक.	(समाधौ) प्रयतमानस्य
अपि	अव्ययम्	अपि
विपश्चितः	विपश्चित्-त.पुं.ष.एक.	विदुषः
पुरुषस्य	अ.पुं.ष.एक.	मनुष्यस्य
मनः	स.नपुं.द्वि.एक.	चित्तम्
प्रमाथीनि	प्रमाथिन्-न.नपुं.प्र.बहु.	प्रपीडकानि
इन्द्रियाणि	अ.नपुं.प्र.बहु.	नेत्रादीनि इन्द्रियाणि
प्रसभम्	अव्ययम्	हठात्
हरन्ति	√हृ हरणे-पर.कर्तरि, लट्.प्रपु.बहु	आकर्षन्ति किल ।

व्याकरणम्

सन्धिः

1. यतयो हि = यततः + हि – वसर्गसन्धिः (सकारः) रेफः, उकारः, गुणः
2. ह्यपि = हि + अपि – यण्-सन्धिः

कृदन्तः

यततः = यत् + शतृ (कर्तरि) तस्य ।

अर्थः

कौन्तेय ! इन्द्रियाणि प्रमथनशीलानि भवन्ति । तानि समाधौ प्रयत्नं कुर्वतः मेधाविनः अपि पुरुषस्य मनः बलात् आकर्षन्ति ।

भावार्थः

हे कुन्तीनन्दन ! प्रमथनशीलानि (मन्थनस्वभावयुक्तानि) इन्द्रियाणि रसबुद्धेः धीमतः मनुष्यस्यापि मनः बलात् हरन्ति ।

'यततो ह्यपि...प्रसभं मनः' – यः स्वयं यत्नं करोति, साधनां करोति, सर्वाणि कार्याणि विवेकबुद्ध्या करोति, आसक्तिफलेच्छयोः त्यागं करोति, अन्यस्य हितं चिन्तयति, अपरं सुखिनं कर्तुं कार्यं करोति, अन्यस्य कल्याणस्य कामनां कुर्वन् स्वक्रियां करोति, कर्तव्याकर्तव्यं, सारासारं च यः जानाति, तादृशस्य धीमतः पुरुषस्य कृते अत्र 'यततो ह्यपि पुरुषस्य विपश्चितः' इत्यस्य पदस्य उपयोगः अस्ति । एवं प्रयत्नरतस्य धीमतः पुरुषस्यापि प्रमथनशीलानि इन्द्रियाणि तस्य मनः बलपूर्वकं विषयान् प्रति हरन्ति । एवं सः धीमान् पुरुषः विषयान् प्रति आकृष्टः भवति । अस्य अर्थः अस्ति यत्, यावत् पर्यन्तं बुद्धिः परमात्मनि पूर्णतया प्रतिष्ठिता न भवति, तावता साधनपरायणस्य धीमतः विवेकिपुरुषस्यापि इन्द्रियाणि तस्य वशे न भवन्ति । यदा विषयाः सम्मुखम् आयान्ति, तदा पूर्वोपभुक्तसंस्कारत्वात् इन्द्रियाणि मनः, बुद्धिं च बलपूर्वकं विषयान् प्रति प्रचोयदयन्ति । अनेकानि उदाहरणानि सन्ति यत्र ऋषयः, मुनयः च विषयान् प्रति विचलिताः अभूवन् । अतः 'मम इन्द्रियेषु मे वशः अस्ति' इति साधकेन कदापि न चिन्तनीयम् । एवं तेन कदापि अभिमानः न कर्तव्यः यत्, 'अहं जितेन्द्रियः' इति ।

मर्मः

अस्मिन् श्लोके भगवान् इन्द्रियेभ्यः 'प्रमाथीनि' इति शब्दस्य उपयोगं करोति । षष्ठे अध्याये भगवान् अर्जुनस्य मनसः कृते 'प्रमाथि' इत्यस्य शब्दस्य प्रयोगं करोति । अनेन सिद्ध्यति यत्, इन्द्रियं, मनश्च उभे अपि प्रमाथीनि स्तः इति । अत्र इन्द्रियाणां प्रबलताम् उपस्थापयन् भगवान् कथयति यत्, इन्द्रियाणि प्रमाथीनि मनः बलात् कर्षन्ति इति । अस्याध्यायस्य अष्टषष्टितमे श्लोके भगवान् कथयति यत्, मनः बुद्धिं हरति इति । एवं तत्र मनसः प्रबलता प्रदर्शिता । अस्य सारभूः अस्ति यत्, साधकेन मनेन्द्रिययोः उपरि संयमनं स्थापनीयम् । तदैव सः संयमी भवितुम् अर्हति ।

शाङ्करभाष्यम्

सम्यग्दर्शनलक्षणप्रज्ञास्थैर्यं चिकीर्षता आदौ इन्द्रियाणि स्ववशे स्थापयितव्यानि यस्मात्तदनवस्थापने दोषमाह - यतत इति ।

यततः  प्रयत्नं कुर्वतः  अपि हि  यस्मात्  कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः  मेधाविनः अपि इति व्यवहितेन संबन्धः।  इन्द्रियाणि प्रमाथीनि  प्रमथनशीलानि विषयाभिमुखं हि पुरुषं विक्षोभयन्ति आकुलीकुर्वन्ति आकुलीकृत्य च  हरन्ति प्रसभं  प्रसह्य प्रकाशमेव पश्यतो विवेकविज्ञानयुक्तं मनः ।।

भाष्यार्थः

यथार्थज्ञानरूपबुद्धेः स्थिरताम् इच्छन् पुरुषः प्रप्रथमं तु इन्द्रियाणि वशीकुर्यात् । यदि तथा न भवति, तर्हि के दोषाः भवन्ति इति उपस्थापयति - हे कौन्तेय ! बुद्धिमतः, विचारशीलस्य, प्रयत्नरतस्य पुरुषस्यापि प्रमथनशीलानि इन्द्रियाणि तं विषयाभिमुखं पुरुषं क्षुब्धं व्याकुलं च कुर्वन्ति । ततश्च प्रकाशं पश्यतः तस्य बुद्धिमतः व्याकुलपुरुषस्य विवेकविज्ञानयुक्तं मनः अपि बलात् विचलितं कुर्वन्ति ।

रामानुजभाष्यम्

आत्मदर्शनेन विना विषयरागो न निवर्तते अनिवृत्ते विषयरागे  विपश्चितो  यतमानस्य  अपि पुरुषस्य   इन्द्रियाणि प्रमाथीनि  बलवन्ति  मनः  प्रसह्य  हरन्ति।  एवम् इन्द्रियजय आत्मदर्शनाधीन आत्मदर्शनम् इन्द्रियजयाधीनम् इति ज्ञाननिष्ठा दुष्प्राप्या।

भाष्यार्थः

आत्मसाक्षात्कारं विना विषयासक्तिः अपि न निवर्तते । यः विवेकशीलः पुरुषः विषयासक्तेः अनिवृत्त्यां सत्यामपि यत्नं करोति, तस्य मनः अपि मथनकारीणि बलवन्ति इन्द्रियाणि बलात्कारपूर्वकं विषयान् प्रति कर्षयन्ति । एवम् इन्द्रियेषु विजयप्राप्तिः आत्मसाक्षात्काराधीना । आत्मदर्शनम् इन्द्रियविजयाधीनम् । अत एव ज्ञाननिष्ठायाः प्राप्तिः अतीव कठिना ।

श्रीमद्भगवद्गीतायाः श्लोकाः

पूर्वतनः विषया विनिवर्तन्ते... यततो ह्यपि कौन्तेय... अग्रिमः तानि सर्वाणि संयम्य...

सम्बद्धाः लेखाः

• साङ्ख्ययोगः
• श्रीमद्भगवद्गीता
• शङ्कराचार्यः
• रामानुजाचार्यः

बाह्यसम्पर्कतन्तुः

• http://spiritual-teaching.org/ewExternalFiles/Bhagavad%20Gita%20-%20comm%20Sankara,%20tr.%20Aiyar.pdf
• http://www.srimatham.com/uploads/5/5/4/9/5549439/ramanuja_gita_bhashya.pdf
• https://www.youtube.com/watch?v=50UvBKzWpD4
• https://www.youtube.com/watch?v=7sEMuF3hAvU

अधिकवाचनाय

• गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
• श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
• श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
• श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
• श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
• श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च