यदा ते मोहकलिलं...

यदा ते मोहकलिलं... वैराग्यप्राप्तेः मार्गः
श्लोकसङ्ख्या	२/५२
श्लोकच्छन्दः	अनुष्टुप्छन्दः
पूर्वश्लोकः	कर्मजं बुद्धियुक्ता हि
अग्रिमश्लोकः	श्रुतिविप्रतिपन्ना ते

यदा ते मोहकलिलं () इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः वैराग्यप्राप्त्या बुद्धेः शुद्धिः, स्वच्छता, निश्चलता च भवति इति वदति । पूर्वस्मिन् श्लोके समत्वबुद्धेः अनामयरूपि फलम् उक्त्वा अर्जुनाय विवेकजन्यवैराग्यप्राप्तेः मार्गं वर्णयति ।

श्लोकः

गीतोपदेशः

यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।

तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ ५२ ॥

पदच्छेदः

यदा, ते, मोहकलिलम्, बुद्धिः, व्यतितरिष्यति । तदा, गन्तासि, निर्वेदम्, श्रोतव्यस्य, श्रुतस्य, च ॥

अन्वयः

यदा ते बुद्धिः मोहकलिलं व्यतितरिष्यति तदा श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च निर्वेदं गन्तासि ।

शब्दार्थः

अन्वयः	विवरणम्	सरलसंस्कृतम्
यदा	अव्ययम्	यस्मिन्समये
ते	युष्मद्-द.सर्व.ष.एक.	तव
बुद्धिः	इ.स्त्री.प्र.एक.	मतिः
मोहकलिलम्	अ.नपुं,द्वि.एक.	अविवेककालुष्यम्
व्यतितरिष्यति	वि.अति.√तॄतरणे–पर.कर्तरि,लृट्.प्रपु.एक.	अतिक्राम्यति
तदा	अव्ययम्	तस्मिन्समये
श्रोतव्यस्य	अ.नपुं.ष.एक.	श्रवणीयस्य
श्रुतस्य च	अ.नपुं.ष.एक.	श्रुतस्य च
निर्वेदम्	अ.पुं.द्वि.एक.	वैराग्यम्
गन्तासि	√गम्लृगतौ–कर्तरि,लुट्,मपु.एक.	गमिष्यसि।

व्याकरणम्

सन्धिः

बुद्धिर्व्यतितरिष्यति = बुद्धिः + व्यतितरिष्यति वसर्गसन्धिः (रेफः)

समासः

मोहकलिलम् = मोहः एव कलिलम् - कर्मधारयः

कृदन्तः

श्रोतव्यस्य = श्रु + तव्यत् तस्य (कर्मणि)

श्रुतस्य = श्रु + क्त तस्य (कर्मणि)

अर्थः

तव बुद्धिः इदानीम् अविवेकरूपेण कालुष्येण युक्ता अस्ति । तेन तव आत्मानात्मविवेकः नष्टः अस्ति । यदा तव बुद्धिः तस्मात् कालुष्यात् मुक्ता भविष्यति, तदा अद्यावधि श्रुतेषु इतःपरं श्रवणीयेषु च कर्मफलेषु अवश्यं वैराग्यं प्राप्स्यसि ।

भावार्थः

'यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति' – शरीरे अहंकारः, ममता च मोहः अस्ति । तथा च शरीरसम्बन्धिषु पदार्थेषु, पारिवारिकसम्बन्धेषु च ममता अपि मोहः । अनुकूलानां पदार्थानां, घटनानां, व्यक्तीनां च प्राप्तौ प्रसन्नता । प्रतिकूलानां पदार्थानां, घटनानां, व्यक्तीनां च प्राप्तौ उद्विग्नता । यतो हि एतच्छरीरस्य अहङ्कारः, ममता च अज्ञानवशात् अनुभूयते । संसारे, परिवारे च विषमता, पक्षपातः, मात्सर्यम् इत्यादयः विकाराः 'कलिलम्' अर्थात् पङ्कः अस्ति । तस्मिन् मोहरूपिणि कलिले यदा बुद्धिः रता भवति, तदा मनुष्यः किङ्कर्तव्याकर्तव्यमूढः भवति । ततः आगमिमार्गं द्रष्टुं सः असमर्थः भवति । सः स्वयं चेतनः सन्नपि शरीरादिभिः जडवस्तुभिः सह सम्बन्धं मत्वा अहङ्कारं, ममतां च पालयति । परन्तु वस्तुतः सः मनुष्यः यैः पदार्थैः सह स्वसम्बन्धं चिन्तयति, तेषु पदार्थेषु अनित्येषु सत्स्वपि तैः सह सम्बन्धः न भवन्ति । परन्तु महोपाशे बद्धः सः मनुष्यः एतस्य विषये कदापि न चिन्तयति । तस्माद्विपरीतं सः अनेकविधैः सम्बन्धैः सह सँल्लग्नो भूत्वा संसारे बद्धो भवति । यथा कोऽपि यात्री स्वयात्रास्थानं विस्मृत्य मार्गे शिविरं संस्थाप्य तत्रैव क्रीडा, उपहास्यम् इत्यादिषु कार्येषु स्वसमयं नाशयति, तथैव मनुष्यः संसारस्य नाशवतां पदार्थानां सङ्ग्रहणे, तेषां सुखोपभोगे च स्वसमयं नाशयति । एवं जाते सति बुद्धिः मोहरूपिणि कलिले व्यतिसञ्जते (फँसना, implicate) । परिवारस्य, संसारस्य च ममतया मनुष्यः वस्तुतः उन्नतिं, कल्याणं च साधयितुं न शक्नोति । अतः यदा मनुष्यः तस्याः मायायाः स्वं मुक्तं करोति, तदा सः कलिलात् मुक्तः अभवत् इति उच्यते ।

मोहाख्यात् कलिलात् मुक्तेः द्वौ उपायौ स्तः । विवेकः, सेवा च । विवेकः असद्विषयेभ्यः अरुचिम् उत्पादयति । सेवायाः भावना स्वसुखस्य त्यागाय शक्तिं जनयति । अपराय सुखस्य कामना यावती बलवती भविष्यति, तावती स्वसुखेच्छायाः त्यागः भविष्यति । यथा शिष्यस्य गुरुं प्रति, पुत्रस्य मातरं प्रति, सेवकस्य स्वामिनं प्रति च सुखं दानस्य इच्छायां सत्यां तेषां स्वेषां सुखं, दुःखं च ते विस्मरन्ति, तथैव कर्मयोगी संसारस्य सेवायां रतः सन् स्वसुखोपभोगं स्वतः एव विस्मरति ।

विवेकविचारैः स्वभोगेच्छायाः परिहाराय काचित् समस्या भवति । यतो हि विवेकविचारः यदि दृढः न भवति, तर्हि भोगस्याभावे एव लाभः भवति । यदा भोगस्य वस्तूनि सम्मुखं भवन्ति, तदा साधकः तानि दृष्ट्वा विचलितः (अविवेकः) भवति । परन्तु यस्मिन् सेवाभावः भवति, सः अत्यन्तोत्कृष्टभोगस्यापि अन्यस्य कृते त्यागं कर्तुं तत्परः भवति । एवं तस्य साधकस्य स्वसुखस्य इच्छा सहजतया दूरीभवति । अत एव भगवान् श्रीकृष्णः साङ्ख्ययोगापेक्षया कर्मयोगं श्रेष्ठं पर्यगणयत् । भगवान् कर्मयोगमार्गं सुगमं , शीघ्रसिद्धिदातारम् अपि अकथयत् ।

'तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च' – मनुष्यः यान् भोगान् श्रुतवान्, उपभुक्तवान्, अनुभूतवान् च, ते सर्वेऽपि भोगाः अत्र 'श्रुतस्य' इत्यस्मिन् पदे अन्तर्भवन्ति । स्वर्गलोकादयः ये केऽपि भोगाः श्रुताः सन्ति, ते सर्वेऽपि 'श्रोतव्यस्य' इत्यस्मिन् पदे अन्तर्भूताः । यदा साधकस्य बुद्धिः मोहरूपिणः कलिलात् मुक्ता भविष्यति, तदा 'श्रुतस्य' इहलोकस्य, 'श्रोतव्यस्य' परलोकस्य च भोगेभ्यः, विषयेभ्यश्च विरक्तः भविष्यति । अस्य तात्पर्यम् अस्ति यत्, बुद्धिः यदा मोहरूपिणः कलिलात् मुक्ता भवति, तदा बुद्धौ तीव्रः विवेकः जागर्ति । प्रतिक्षणं परिवर्तनशीलं संसारं पश्यामि इति भावं तीव्रः विवेकः साधके उत्पादयति । एवं 'श्रुतस्य', 'श्रोतस्य' इत्यतयोः सर्वेभ्यः भोगेभ्यः स्वतः एव वैराग्यभावः समुद्भवति ।

मर्मः

कश्चन कथयेत् यत्, अत्र भगवता श्रीकृष्णनेन 'श्रुतस्य', 'श्रोतव्यस्य' इत्येतयोः शब्दयोः स्थाने क्रमेण 'भुक्तस्य', 'भोक्तस्य' इत्येतयोः शब्दयोः उपयोगः करणीयः आसीत् इति । परन्तु संसारे परोक्षाणां, प्रत्यक्षाणां च विषयाणां यद् आकर्षणं भवति, तस्मिन् श्रवणम् एव मुख्यं कारणभूतं भवति । अतः अत्र भगवता श्रीकृष्णेन 'श्रुतस्य', 'श्रोतव्यस्य' इत्येतयोः शब्दयोः प्रयोगः कृतः ।

अत्र 'श्रु' धातुना सह 'ज्ञा' धातोः अर्थः अपि ग्रहणीयः । यतो हि साधकेन ये विषयाः श्रुताः, श्रोष्यन्ते च, तेषां विषयाणां सन्दर्भे अधुना साधकः यत् जानाति, ज्ञास्यति च तेभ्यः सर्वेभ्यः विषयेभ्यः वैराग्यः ज्ञातव्यः । यथा कश्चन साधकः आत्मज्ञानं प्राप्तुं दृढसङ्कल्पं करोति । तस्य कृते सः आजीवनं यस्य कस्यापि विषयस्य सेवनं कृतवान्, तेषां सर्वेषां विषयाणां त्यागम् अकरोत् । परन्तु ततः कश्चन आगत्य वदति यत्, आत्मज्ञानात् अपि किमपि विशेषं रसप्रदं, चित्ताकर्षकं, हृदयङ्गमं, हितकारि च अस्ति इति चेत्, तं ज्ञानं प्रति अपि वैराग्यः भविष्यति इत्यर्थः । अत्र 'श्रुतस्य', 'श्रोतव्यस्य' च पदयोः अर्थः शब्द-स्पर्श-रूप-रस-गन्धानां पञ्चानां विषयाणाम् अपि बोधं कारयति ।

यत्र ज्ञानमार्गस्य, भक्तिमार्गस्य च वर्णनं प्राप्यते, तत्र 'श्रवणं' मुख्यं साधनम् उक्तम् अस्ति । अत्र संसारिकविषयेभ्यः मुक्तेः कृते 'श्रवणत्यागः' मुख्यं साधनम् अस्ति । अनेन सिद्ध्यति यत्, संसारविषयेषु बन्धनाय, संसारविषयेभ्यः मुक्त्यै च 'श्रवणं' महत्त्वपूर्णम् अङ्गम् अस्ति इति ।

अत्र 'यदा', 'तदा' इत्येतयोः पदयोः तात्पर्यम् अस्ति यत्, 'श्रुतस्य', 'श्रोतव्यस्य' च विषयेभ्यः अमुकेषु वर्षेषु, अमुकेषु मासेषु च मुक्तिः भविष्यति इति कश्चन नियमः नास्ति । अर्थात् एतावत्सु दिनेषु वैराग्यः प्राप्यते इति नियमानुगुणं नास्ति । परन्तु यस्मिन् क्षणे बुद्धिः मोहरूपिणः कलिलात् मुक्ता भवति, तस्मात् क्षणादेव श्रुत-श्रोतव्ययोः भोगेभ्यः वैराग्यं भवति । तत्र विलम्बाय स्थानं न भवति ।

शाङ्करभाष्यम्

योगानुष्ठानजनितसत्त्वशुद्धिजा बुद्धिः कदा प्राप्स्यत इत्युच्यते-यदेति।

यदा  यस्मिन्काले  ते  तव  मोहकलिलं  मोहात्मकमविवेकरूपं कालुष्यं येन आत्मानात्मविवेकबोधं कलुषीकृत्य विषयं प्रत्यन्तःकरणं प्रवर्तते तत् तव  बुद्धिः व्यतितरिष्यति  व्यतिक्रमिष्यति अतिशुद्धभावमापत्स्यते इत्यर्थः।  तदा  तस्मिन् काले  गन्तासि  प्राप्स्यसि  निर्वेदं  वैराग्यं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च  तदा श्रोतव्यं श्रुतं च ते निष्फलं प्रतिभातीत्यभिप्रायः।।

भाष्यार्थः

योगानुष्ठानजनितायाः सत्त्वशुद्धेः उत्पन्ना बुद्धिः कदा प्राप्यते ? इत्यस्मिन् विषये कथयति यत् –

यदा तव बुद्धिः मोहरूपिणं कलिलम् अर्थात् येन आत्मानात्मयोः विवेकविज्ञानं कलुषितं कृत्वा अन्तःकरणं विषयेषु प्रवृत्तं भवति, तस्मात् अविवेकरूपिणः कलिलात् तव बुद्धिः शुद्धा भविष्यति, तदा तस्मिन् समये (अविलम्बं) त्वं श्रुतात्, श्रोतव्यात् च वैराग्यं प्राप्स्यसि । अर्थात् तदा श्रोतव्याः, श्रुताः च विषयाः तुभ्यं निष्फलाः भविष्यन्ति इत्यभिप्रायः ।

रामानुजभाष्यम्

उक्तप्रकारेण कर्मणि वर्तमानस्य तया वृत्त्या निर्धूतकल्मषस्य  ते बुद्धिः यदा मोहकलिलम्  अत्यल्पफलसङ्गहेतुभूतं मोहरूपं कलुषं  व्यतितरिष्यति।  तदा अस्मत्त इतः पूर्वं त्याज्यतया श्रुतस्य फलादेः इतः पश्चात्  श्रोतव्यस्य  च कृते स्वयम् एव निर्वेदं गन्तासि गमिष्यसि।

भाष्यार्थः

उक्ततया कर्मणः आचरणं कुर्वन् यदा तेन आचरणेन पापरहितत्वं सिद्ध्यति, तदा तव बुद्धिः मोहकलिलाद् विमुक्ता भविष्यति । अर्थाद् यदा अत्यन्ताल्पफलासक्त्याः हेतुभूतं मोहरूपकलिलं सहसा लङ्घयिष्यसि, तदा पुरा श्रुतानां त्यागरूपकर्मणां, भविष्यत्काले ज्ञायमानानां त्यागरूपकर्मणां च फलादिभ्यः त्वं स्वयमेव विरक्तः भविष्यसि ।

श्रीमद्भगवद्गीतायाः श्लोकाः

पूर्वतनः कर्मजं बुद्धियुक्ता हि यदा ते मोहकलिलं... अग्रिमः श्रुतिविप्रतिपन्ना ते

सम्बद्धाः लेखाः

• साङ्ख्ययोगः
• श्रीमद्भगवद्गीता
• शङ्कराचार्यः
• रामानुजाचार्यः

बाह्यसम्पर्कतन्तुः

• http://spiritual-teaching.org/ewExternalFiles/Bhagavad%20Gita%20-%20comm%20Sankara,%20tr.%20Aiyar.pdf
• http://www.srimatham.com/uploads/5/5/4/9/5549439/ramanuja_gita_bhashya.pdf
• https://www.youtube.com/watch?v=50UvBKzWpD4
• https://www.youtube.com/watch?v=7sEMuF3hAvU

अधिकवाचनाय

• गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
• श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
• श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
• श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
• श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
• श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च