मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय...

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय... शोकनिवृत्तेः उपायः
श्लोकसङ्ख्या	२/१४
श्लोकच्छन्दः	अनुष्टुप्छन्दः
पूर्वश्लोकः	देहिनोऽस्मिन्यथा देहे...
अग्रिमश्लोकः	यं हि न व्यथयन्त्येते...

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय () इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः शोकनिवृत्तेः उपायं वदति । पूर्वस्मिन् श्लोके भगवान् आत्मनः निर्विकारतायाः नित्यतायाः च उपस्थापनम् अकरोत् । अत्र अनित्यवस्तुत्वात् शोकः भवति, तस्मात् शोकात् निवृत्तिः कथं भवति इति कथयति । सः वदति यत्, हे कुन्तीनन्दन ! इन्द्रियाणां ये विषयाः (जडपदार्थाः) सन्ति, ते तु अनुकूलताप्रतिकूलताभ्यां सुखदुःखयोः कारणं भवन्ति । ते विषयाः तु अनित्याः भवन्ति । हे भरतवंशोद्भूत अर्जुन ! तान् विषयान् सहस्व इति ।

श्लोकः

गीतोपदेशः

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः ।

आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥ १४ ॥

पदच्छेदः

मात्रास्पर्शाः, तु, कौन्तेय, शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनः, अनित्याः, तान्, तितिक्षस्व, भारत ॥

अन्वयः

कौन्तेय ! मात्रास्पर्शाः तु शीतोष्णसुखदुःखदाः आगमापायिनः अनित्याः । भारत ! तान् तितिक्षस्व ।

शब्दार्थः

अन्वयः	विवरणम्	सरलसंस्कृतम्
कौन्तेय	अ.पुं.सम्बो.एक.	हे कुन्तीपुत्र !
मात्रास्पर्शाः	अ.पुं.प्र.बहु.	विषयसंयोगाः
तु	अव्ययम्	तु
शीतोष्णसुखदुःखदाः	अ.पुं.प्र.बहु.	शीतम् उष्णं सुखं दुःखं ये ददति ते
आगमापायिनः	आगमापायिन्-न.पुं.प्र.बहु.	संयोगवियोगशीलाः
अनित्याः	अ.पुं.प्र.बहु.	न नित्याः
भारत	अ.पुं.सम्बो.एक.	हे भरतकुलोव !
तान्	तद्-द.सर्व.पुं.द्वि.एक.	तान्
तितिक्षस्व	तिज्+सन्(स्वार्थे) आत्म.लोट्.मपु.एक.	सहस्व ।

व्याकरणम्

सन्धिः

1. मात्रास्पर्शास्तु = मात्रास्पर्शाः + तु – विसर्गसन्धिः (सकारः)
2. आगमापायिनोऽनित्याः – आगमापायिनः + अनित्याः – विसर्गसन्धिः (सकारः), रुत्वम्, उकारः, गुणः, पूर्वरूपं च
3. अनित्यास्तान् = अनित्याः + तान् – विसर्गसन्धिः (सकारः)
4. तांस्तितिक्षस्व = तान् + ततिक्षस्व – रुत्वम्, अनुस्वारागमः, विसर्गः, सत्वम्

समासः

1. मात्रास्पर्शाः = मात्राणां स्पर्शाः - षष्ठीतत्पुरुषः
2. शीतोष्णसुखदुःखदाः = शीतं च उष्णं च शीतोष्णम् – द्वन्द्वः ।
3. सुखं च दुःखं च सुखदुःखे – द्वन्द्वः ।
4. शीतोष्णं च सुखदुःखे च शीतोष्णसुखदुःखानि – द्वन्द्वः ।
5. शीतोष्णसुखदुःखानि ददति इति शीतोष्णसुखदुःखदाः – कर्तरि कः उपपदसमासश्च ।
6. अनित्याः = न नित्याः – नञ्तत्पुरुषः ।

कृदन्तः

1. स्पर्शाः – स्पृश् + घञ् (भावे)

तद्धितान्तः

1. तितिक्षस्व = तिज् + सन् (स्वार्थे) + लोट्.मपु.एक.

अर्थः

स्रक्चन्दनवनितादीनां विषयाणां सम्बन्धाः कदाचित् शीतं जनयन्ति, कदाचिच्च उष्णम् । कदाचित् सुखम्, कदाचिच्च दुःखम् । कदाचित् ते भवन्ति, कदाचित् अपगच्छन्ति। अतः एव अनित्याः । तस्मात् तान् सहस्व । मा मोहं भज ।

भावार्थः

अत्र शङ्का भवति यत्, एकादशतः त्रयोदशश्लोकपर्यन्तं देहदेहिनोः विषयः अस्ति । षोडशतः त्रिंशत्तमश्लोकपर्यन्तम् अपि देहदेहिनोः विषयः अस्ति । तर्हि मध्ये चतुर्दशपञ्चदशश्लोकयोः "मात्रास्पर्श"स्य विषयः कथम् आगतः ? देहदेहिनोः विषयात् स विषयः पूर्णतया भिन्नः दरीदृश्यते खलु ? इति । समाधानम् अस्ति यत्, द्वादशे श्लोके यथा भगवान् सर्वेषां जीवानां नित्यस्वरूपं प्रदर्शयितुं "कस्मिंश्चित् समये अहं नासम् एवं नास्ति" इत्यादिभिः वचनैः स्वम् उदाहरणत्वेन उपास्थापयत्, तथैव अत्र शरीरादिपदार्थान् अनित्यान् प्रदर्शयितुं "मात्रास्पर्श"स्य चर्चां करोति । नित्यतत्त्वेभ्यः अनित्यतत्त्वान् भिन्नं प्रदर्शयितुम् अत्र "तु" इत्यस्य पदस्य उपयोगः अभवत् ।

'मात्रास्पर्शाः' - येन ज्ञानं भवति, तस्य साधनस्य नाम "मात्रा" इति । सम्मुखोपस्थितस्य विषयस्य ज्ञानम् इन्द्रियैः, अन्तःकरणेन च भवति । अतः इन्द्रियान्तःकरणस्य नाम "मात्रा" भवति । मात्राभिः (इन्द्रियान्तःकरणैः) सह संयोगस्य नाम "स्पर्शः" । अतः इन्द्रियान्तःकरणैः यस्य ज्ञानं भवति, तादृशाः जगतः सर्वे पदार्थाः "मात्रास्पर्शाः" कथ्यन्ते । अत्र "मात्रास्पर्शाः" इत्यनेन पदेन केवलं पदार्थाः एव किमर्थं ग्रहणीयाः ? तेषां पदार्थानां सम्बन्धाः किमर्थं न ? इत्यस्य प्रश्नस्य उत्तरम् अस्ति यत्, यदि अत्र "मात्रास्पर्शाः" इत्यनेन पदेन केवलं पदार्थानां सम्बन्धं गृह्णीमः, तर्हि ते सम्बन्धाः "आगमापायिनः" न परिगण्यन्ते । किञ्च सम्बन्धनस्य स्वीकृतिः न केवलम् अन्तःकरणे, अपि तु स्वस्मिन् भवति । स्वयं तु नित्यः अस्ति । एवं स्वस्मिन् यत् स्वीकृतं भवति, तदपि नित्यवत् परिगण्यते । स्वयं यावता तां स्वीकृतिं न परित्यजति, तावता सा स्वीकृतिः निरन्तरा भवति । अर्थात् पदार्थानां वियोगे सत्यपि पदार्थैः सह सम्बन्धविच्छेदः न भवति । सः मन्यमानः सम्बन्धः केवलम् अस्वीकृत्युत्तरम् एव नश्यति । अर्थात् ते सम्बन्धाः मम न सन्ति इति ज्ञाने सति सम्बन्धाः नङ्क्ष्यन्ति । स्वरूपे तु सम्बन्धाः न सन्त्येव । परन्तु मन्यमानानां सम्बन्धानाम् अस्वीकृतिं विना सर्वेऽपि त्यागाः, सर्वाणि तपांसि, परिवर्तनानि च विफलानि भवन्ति । यथा काचित् विधवा अस्ति । विधवाजीवने पञ्चाशदधिकेषु वर्षेषु यापितेषु सत्स्वपि यदा कोऽपि कथयति यत्, एषा स्त्री तस्य पुरुषस्य विधवा अस्ति इति, तदा स्त्रियाः मनसि पतिं प्रति प्रीतिभावः अविच्छन्नः एव भवति । एतया दृष्ट्या सम्बन्धाः आगमापायित्वेन अङ्गीकर्तुं न शक्यन्ते । अत एवात्र "मात्रास्पर्शाः" इत्यनेन पदेन केलवं पदार्थाः अङ्गीभवन्ति, न तु पदार्थसम्बन्धाः ।

'शीतोष्णसुखदुःखदाः' – अत्र शीतम्, उष्णं च क्रमेण अनुकूलतायाः, प्रतिकूलतायाः च वाचकम् । यदि तयोः पदयोः शैत्यम्, औष्ण्यम् इति कुर्मः, तर्हि केवलं त्वगिन्द्रियस्य विषयाः एव स्वीकर्तव्याः भवन्ति । तत्तु एकदेशीयमेव भवति । अतः "शीतम्" इत्यस्यार्थः अनुकूलता, "उष्णम्" इत्यस्यार्थः प्रतिकूलता इति योग्यः । केवलं पदार्थाः अनुकूलताप्रतिकूलताभ्यां सुखदुःखदाः सन्ति । अर्थात् यद् वयम् इच्छामः, तद् सर्वं वस्तु-व्यक्ति-परिस्थिति-घटना-स्थल-कालादि अनुकूलतां जनयति । परन्तु तत्सर्वं यदि इच्छाविरुद्धं सम्प्राप्नुमः, तर्हि तत्सर्वं प्रतिकूलताम् अपि जनयति । एवं सुखं, दुःखं च भवति । वास्तव्येन न केषुचित् पदार्थेषु सुखदुःखं दातुं सामर्थ्यं न भवति । मनुष्याः तैः पदार्थैः सह तादात्म्यं संस्थाप्य अनुकूलां, प्रतिकूलां च भावनाम् अङ्गीकुर्वन्ति । तेन पदार्थाः सुखदाः उत दुःखदाः इति आभासन्ते । अतः भगवान् अत्र "सुखदुःखदाः" इति अवदत् ।

'आगमापायिनः' – पदार्थाः केवलम् आद्यन्तयुक्ताः, विनाशशीलाः च भवन्ति । ते स्थायिनः न भवन्ति । यतः तेषाम् उत्पत्तेः प्राग् ते नासन्, विनाशोत्तरं च ते न भविष्यन्ति । अतः अत्र "आगमापायी" इत्यस्य शब्दस्य उपयोगः कृतः ।

"अनित्याः" – भवतु अहम् उत्पत्तेः प्राग्, विनाशोत्तरं च न भवेयं, परन्तु मध्ये तु अहं भवेयमेव इति कोऽपि तर्कयति चेत्, भगवान् कथयति यत्, अनित्यत्वात् मध्येऽपि कोऽपि न तिष्ठति । तेऽपि प्रतिक्षणं परिवर्तनशीलाः भवन्ति । तेषु परिवर्तनस्य वेगः तावान् तीव्रो भवति यत्, कञ्चन जनम् अपरिवर्तितं द्रष्टुं न कोऽपि शक्नोति इति । अर्थात् यद्यपि प्रथमः पुरुषः सततम् अपरं जनं पश्यन् भवति, तथापि प्रप्रथमवारम् अपरः जनः यादृशः आसीत्, तादृशः द्वितीये क्षणे न भवति । यतो हि तस्य अपरस्य जनस्य शरीरे किमपि परिवर्तनं जातं स्यादेव । अतः भगवान् तान् "अनित्याः" इति अकथयत् ।

केवलं ते पदार्थाः एव अनित्याः इति नास्ति, अपि तु पदार्थग्राहीणि इन्द्रियाणि, अन्तःकरणञ्च परिवर्तनशीलम् अस्ति । तयोः जातं परिवर्तनं कथं ज्ञातुं शक्नुमः ? दिवसे कार्यं कुर्वन् सायं पर्यन्तम् इन्द्रियादीनि क्लान्तानि भवन्ति, तथा च रात्रौ तृप्त्यनुसारं निद्रायां सत्यां प्रातःकाले स्फूर्तियुक्तानि भवन्ति । जागृतावस्थायां प्रतिक्षणं क्लान्तता वर्धते, निद्रावस्थायां प्रतिक्षणं स्फूर्तिः वर्धते च । एवम् इन्द्रियादिषु प्रतिक्षणं परिवर्तनं भवति इति सिद्ध्यति ।

अत्र पदार्थाः स्थूलरूपेण, सूक्ष्मरूपेण च क्रमेण "आगमापायिनः", "अनित्याः" इति उक्ताः । एते पदार्थाः अनित्यादपि सूक्ष्माः इति दर्शयितुम् अग्रे पदार्थेभ्यः "असत्" इत्यस्य पदस्य उपयोगः भविष्यति । पूर्वं ये पदार्थाः नित्याः उक्ताः, तेभ्यः "सत्" इत्यस्य पदस्य उपयोगः भविष्यति ।

'तांस्तितिक्षस्व' – इन्द्रियविषयाणां सम्मुखं गत्वा यदि प्रतिकूलतायाः, अनुकूलतायाः च ज्ञानं भवति, तर्हि तत् दोषपूर्णम् अस्ति । प्रत्युत इन्द्रियविषयम् उद्दिश्य अन्तःकरणे रागद्वेषौ, हर्षशोकौ इत्यादयः विकाराः उत्पद्यन्ते । ते विकाराः एव दोषयुक्ताः भवन्ति । अतः अनुकूलताप्रतिकूलतायाः ज्ञाने सत्यपि रागद्वेषादयः विकाराः नोत्पद्येरन् इति प्रयत्नः करणीयः । अर्थात् इन्द्रियविषयेषु उपस्थितेषु सत्सु निर्विकारी भूत्वा ते विकाराः मर्षणीयाः । अतः भगवान् "तितिक्षस्व" इत्यस्य पदस्य उपयोगं करोति । एवमपि मन्यते यत्, शरीरेन्द्रियान्तःकरणादीनां क्रियाणाम्, अवस्थानां च आरम्भान्तौ, भावाभावौ च भिन्नौ भवतः । ताः क्रियाः, ताः अवस्थाः च भवति न सन्ति । यतो हि भवान् इन्द्रियविषयेभ्यः स्वस्य भिन्नत्वम् अवगच्छति । अतः भवति किमपि परिवर्तनं न भवति । सा निर्विकारिता एव तितिक्षा उच्यते ।

शाङ्करभाष्यम्

मात्रा  आभिः मीयन्ते शब्दादय इति श्रोत्रादीनि इन्द्रियाणि। मात्राणां  स्पर्शाः  शब्दादिभिः संयोगाः। ते  शीतोष्णसुखदुःखदाः  शीतम् उष्णं सुखं दुःखं च प्रयच्छन्तीति। अथवा स्पृश्यन्त इति स्पर्शाः विषयाः शब्दादयः। मात्राश्च स्पर्शाश्च शीतोष्णसुखदुःखदाः। शीतं कदाचित् सुखं कदाचित् दुःखम्। तथा उष्णमपि अनियतस्वरूपम्। सुखदुःखे पुनः नियतरूपे यतो न व्यभिचरतः। अतः ताभ्यां पृथक् शीतोष्णयोः ग्रहणम्। यस्मात् ते मात्रास्पर्शादयः  आगमापायिनः  आगमापायशीलाः तस्मात्  अनित्याः । अतः  तान्  शीतोष्णादीन् तितिक्षस्व प्रसहस्व। तेषु हर्षं विषादं वा मा कार्षीः इत्यर्थः।।

भाष्यार्थः

"आत्मा नित्यः" इत्यस्य ज्ञातरि आत्मविनाशनिमित्तकः मोहः यद्यपि असम्भः, तथापि शीतोष्णजनितः (सुखदुःखजनितः) लौकिकमोहः, सुखवियोगनिमित्तकः, दुःखसंयोगनिमित्तकः च शोकः तु तस्मिन् ज्ञातरि दरीदृश्यते एव इति अर्जुनस्य वचनेषु आशङ्कां दृष्ट्वा भगवान् अवदत् –

मात्रा अर्थात् शब्दादिविषयाः येन माध्यमेन ज्ञायन्ते । श्रोत्रादीन्द्रियाणि, इन्द्रियस्पर्शाः (शब्दादिविषयाणां माध्यमैः सह संयोगः) च । इन्द्रियेन्द्रियस्पर्शाः शीतोष्णदाः (सुखदुःखदाः) । अथवा येषां स्पर्शः जायते, ते स्पर्शाः अर्थात् शब्दादिविषयाः इत्यनया व्युत्पत्त्या अर्थः भवति यत्, मात्रा, स्पर्शाः च सुखदुःखदाः भवन्ति । तात्पर्यम् अस्ति यत्, श्रोत्रादीन्द्रियाणि, शब्दादिविषयाः च सुखदुःखदाः भवन्ति इति ।

शैत्यं कदाचित् सुखदं भवति, कदाचित् दुःखदञ्च । तथैव औष्ण्यस्यापि । परन्तु सुखदुःखयोः निश्चितरूपं भवति । यतः तेषु व्यभिचारः (परिवर्तनं) न भवति । अतः सुखदुःखेभ्यः भिन्नं शीतोष्णयोः ग्रहणम् अभवदत्र । एवं मात्रास्पर्शादयः उत्पत्तिविनाशशीलाः, अनित्याः च सन्ति इति निश्चितं कृतम् । अतः शीतोष्णादिकं त्वं तितिक्षस्व । अर्थात् शीतोष्णादिषु हर्षः, शोकः च मा कुरु इति ।

रामानुजभाष्यम्

इममर्थमनन्तरमेव आह मात्राश्पर्शास्त्विति ।

शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः साश्रयाः तन्मात्राकार्यत्वात्  मात्रा  इति उच्यन्ते। श्रोत्रादिभिः तेषां  स्पर्शाः   शीतोष्ण मृदुपरुषादिरूपसुखदुःखदा भवन्ति। शीतोष्णशब्दः प्रदर्शनार्थः  तान्  धैर्येण यावद्युद्धादिशास्त्रीयकर्मसमाप्ति  तितिक्षस्व।  ते च  आगमापायि त्वाद् धैर्यवतां क्षन्तुं योग्याः।  अनित्याः  च एते बन्धहेतुभूतकर्मनाशे सति आगमापायित्वेन अपि निवर्तन्ते इत्यर्थः।

भाष्यार्थः

उपर्युक्तम् अभिप्रायमेव (भगवान्) अग्रिमे श्लोकेऽस्मिन् कथयति –

शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः पञ्च विषयाः स्वाधिष्ठानसहितं तन्मात्रायाः कार्यम् अस्ति । अतः ते विषयाः "मात्रा" इति सम्बोध्यन्ते । श्रोत्रादीन्द्रियैः सह तेषां विषयाणां संयोगः शीतोष्णमृदुकठोरादिरूपेण सुखदुःखं जनयति । अत्र शीतोष्णशब्दस्य उपलक्ष्याय अस्ति, अतः तेषु शस्त्रपातादिभिः जायमानानि सर्वविधानि सुखदुःखानि ग्रहणीयानि । तान् विषयान्, विषयेन्द्रियसंयोगान् च युद्धादिशास्त्रीयकर्मणां परिसमाप्तिपर्यन्तं त्वं धैर्येण तितिक्षस्व । ते आगमापायित्वात् धैर्यशीलपुरुषैः उपेक्षणीयाः । विषयाः, विषयेन्द्रियसंयोगाः च अनित्याः अपि । अर्थात् बन्धनहेतुभूतकर्मणां नाशे सति ते नष्टाः भवन्ति । ते आगमापायित्वात् स्वाभाविकतया नष्टाः भविष्यन्ति इत्यर्थः ।

श्रीमद्भगवद्गीतायाः श्लोकाः

पूर्वतनः देहिनोऽस्मिन्यथा देहे... मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय... अग्रिमः यं हि न व्यथयन्त्येते...

सम्बद्धाः लेखाः

• साङ्ख्ययोगः
• श्रीमद्भगवद्गीता
• शङ्कराचार्यः
• रामानुजाचार्यः

बाह्यसम्पर्कतन्तुः

• http://spiritual-teaching.org/ewExternalFiles/Bhagavad%20Gita%20-%20comm%20Sankara,%20tr.%20Aiyar.pdf
• http://www.srimatham.com/uploads/5/5/4/9/5549439/ramanuja_gita_bhashya.pdf
• https://www.youtube.com/watch?v=50UvBKzWpD4
• https://www.youtube.com/watch?v=7sEMuF3hAvU

अधिकवाचनाय

• गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
• श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
• श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
• श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
• श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
• श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च