इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे...
श्लोकः
[सम्पादयतु]( (
शृणु))
- इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
- तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥ ३४ ॥
अयं भगवद्गीतायाः तृतीयोध्यायस्य कर्मयोगस्य चतुश्त्रिंशत्तमः (३४) श्लोकः ।
पदच्छेदः
[सम्पादयतु]इन्द्रियस्य इन्द्रियस्य अर्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ तयोः न वशमागच्छेत् तौ हि अस्य परिपन्थिनौ ॥ ३४ ॥
अन्वयः
[सम्पादयतु]इन्द्रियस्य इन्द्रियस्य अर्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ । तयोः वशं न आगच्छेत् । तौ हि अस्य परिपन्थिनौ ।
शब्दार्थः
[सम्पादयतु]| अन्वयः | सरलसंस्कृतम् |
| इन्द्रियस्य इन्द्रियस्य | चक्षुरादीनां ज्ञानेन्द्रियाणां वागादीनां च कर्मेन्द्रियाणाम् |
| अर्थे | रूपरसादौ वचनस्वीकारादौ च |
| रागद्वेषौ | रागः द्वेषश्च |
| व्यवस्थितौ | तितः |
| तयोः | रागद्वेषयोः |
| वशम् | अधीनताम् |
| न आगच्छेत् | न प्राप्नुयात् |
| हि | यतः |
| तौ | रागद्वेषौ |
| अस्य | एतस्य मुमुक्षोः |
| परिपन्थिनौ | प्रतिबन्धकौ । |
व्याकरणम्
[सम्पादयतु]सन्धिः
[सम्पादयतु]- इन्द्रियास्येन्द्रियस्यार्थे = इन्द्रियस्य + इन्द्रियस्य – गुणसन्धिः
- इन्द्रियस्य + अर्थे – सवर्णदीर्घसन्धिः
- तयोर्न = तयोः + न – वसर्गन्धिः (रेफः)
- ह्यस्य = हि + अस्य – यण्सन्धिः
समासः
[सम्पादयतु]- रागद्वेषौ = रागश्च द्वेषश्च – द्वन्द्वः
कृदन्तः
[सम्पादयतु]- व्यवस्थितौ = वि+ अव + स्था + क्त (कर्तरि)
विशेषः
[सम्पादयतु]- इन्द्रियस्य इन्द्रियस्य = कार्त्स्न्यस्य गम्यमानत्वात् इन्द्रियशब्दस्य द्वित्वम् । सर्वेषामपि इन्द्रियाणाम् इत्यर्थः ।
अर्थः
[सम्पादयतु]चक्षुरादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि । रूपरसगन्धादयः तेषां विषयाः । वाक्पाण्यादीनि कर्मेन्द्रियाणि । वचनदानादयः तु तेषां विषयाः । तेषु अनुकूलेषु विषयेषु रागः भवति, प्रतिकूलेषु तु द्वेषः । तस्मात् बुद्धिमान् गुरूपदेशादिना तयोः रागद्वेषयोः यथा अधीनः न भवति तथा प्रयतेत । कुतः ? तौ हि मोक्षं प्राप्तुम् इच्छतः पुरुषस्य कार्यविघातकौ स्तः ।
शाङ्करभाष्यम्
[सम्पादयतु]यदि सर्वो जन्तुरात्मनः प्रकृतिसदृशमेव चेष्टते नच प्रकृतिशून्यः कश्चिदस्ति ततः पुरुषकारस्य विषयानुपपत्तेः शास्रानर्थक्यप्राप्ताविदमुच्यते-इन्द्रियस्येति।इन्द्रियस्येन्द्रयस्यार्थे सर्वेन्द्रियाणामर्थे शब्दादिविषये इष्टे रागोऽनिष्टे द्वेष इत्येवं प्रतीन्द्रियार्थे रागद्वेषाववश्यंभाविनौ। तत्रायं पुरुषकारस्यशास्रार्थस्य च विषय उच्यते। शास्रार्थे प्रवृत्तः पूर्वमेव रागद्वेषयोर्वशं नागच्छेत्| या हि पुरुषस्य प्रकृतिः सा रागद्वेषपुरःसरैव स्वकार्ये पुरुषं प्रवर्तयतितदा स्वधर्मपरित्यागः परधर्मानुष्ठानं च भवति, यदा पुना रागद्वेषौ तत्प्रतिपक्षेण नियमयति तदा शास्रदृष्टिरेव पुरुषो भवति न प्रकृतिवशः, तस्मात्तयो रागद्वेषयोर्वशं नागच्छेत्। यतस्तौ ह्यस्य पुरुषस्य परिपन्थिनौ श्रेयोमार्गस्य विघ्नकर्तारौ तस्कराविव पतीत्यर्थः ॥ 34।।
|
सम्बद्धाः लेखाः
[सम्पादयतु]बाह्यसम्पर्कतन्तुः
[सम्पादयतु] |
विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
- http://spiritual-teaching.org/ewExternalFiles/Bhagavad%20Gita%20-%20comm%20Sankara,%20tr.%20Aiyar.pdf
- http://www.srimatham.com/uploads/5/5/4/9/5549439/ramanuja_gita_bhashya.pdf
- https://www.youtube.com/watch?v=50UvBKzWpD4
- https://www.youtube.com/watch?v=7sEMuF3hAvU
उद्धरणम्
[सम्पादयतु]अधिकवाचनाय
[सम्पादयतु]- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च