सामग्री पर जाएँ

भजन

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः
नवरात्रि गोलू के समये तमिलनाडु के कोयम्बटूर में भजन .
हिन्दुधर्मः

हिन्दुधर्मः • इतिहासः

देवताः
तत्त्वशास्त्रम्
ग्रन्थाः
परम्पराः
तत्त्वज्ञानिनः
अन्यविषयाः
Portal:Hinduism

प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मः
प्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः

भजन इति धार्मिकविषयं वा आध्यात्मिकविचारं वा युक्तं किमपि भक्तिगीतं, विशेषतया भारतीयधर्मेषु, कस्यापि भाषायां निर्दिशति । [१] भजनम् ( संस्कृत : भजनम्) इति पदस्य अर्थः श्रद्धा भवति तथा च भज (संस्कृत: भज्) इति मूलशब्दात् उत्पद्यते, यस्य अर्थः पूजयितुं भवति, यथा 'भाजगोविन्दम्' ( Revere Govinda ) इत्यत्र ।भजनपदस्य अर्थः अपि भागः भवति |

' भजन ' इति पदं सामान्यतया समूहकार्यक्रमस्य उल्लेखार्थमपि प्रयुक्तं भवति, यत्र एकः वा अधिकः मुख्यगायकः भवति, सङ्गीतेन सह, कदाचित् नृत्यं च भवति । [२] सामान्यतया भजनस्य सह तबला, ढोलक वा डफरी इत्यादीनि ताडनवाद्यं भवति । ताडनं निर्वाहयितुम् हस्तगतं लघु झांझं ( कार्तालम् ) अपि सामान्यतया उपयुज्यते । भजनं मन्दिरे, गृहे, मुक्ते वृक्षस्य अधः, नदीतीरे समीपे वा ऐतिहासिकमहत्त्वस्य स्थाने वा गायितुं शक्यते। [३]

विहितरूपं, निर्धारितनियमं वा न विद्यमानाः भजनाः सामान्यतया गीतात्मकाः, रागात्मकरागाधारिताः च भवन्ति । [४] भक्ति - आन्दोलने विकसितस्य सङ्गीतस्य कलानां च विधायाः अन्तर्भवति | [१] हिन्दुधर्मस्य अपि च जैनधर्मस्य विविधपरम्परासु अयं दृश्यते | हिन्दुधर्मस्य अन्तः वैष्णवधर्मे भजनाः विशेषतया प्रचलन्ति . [१]

शास्त्रेभ्यः विचाराः, पौराणिकमहाकाव्याः, सन्तानाम् उपदेशाः, देवतायाः प्रेम्णः भक्तिः च भजनेषु विशिष्टाः विषयाः सन्ति । [४]

भजनाः बहुधा अनामरूपेण रचिताः सन्ति, सङ्गीतकलापरम्परारूपेण च साझाः कृताः सन्ति । निर्गुनी, गोरखानाथी, वल्लभापन्थी, अष्टच्छप, मधुरा-भक्ति तथा पारम्परिक दक्षिणभारतीय रूप सम्प्रद्य भजन इत्यादीनां विधानां प्रत्येकस्य स्वकीया रेपर्टरी, गायनस्य पद्धतयः च सन्ति [५]

व्युत्पत्ति विज्ञान

[सम्पादयतु]

संस्कृतशब्दः भजनः अथवा भजनः भज इति bhaj निष्पन्नः, यस्य अर्थः "विभजतु, भागं कुरु, भागं गृह्णातु, भागं गृह्णातु, तस्य भवितुं" इति । [६] [७] [८] "आध्यात्मिकं धार्मिकं सिद्धान्तं मोक्षसाधनं वा किमपि वस्तुनः प्रति आसक्तिः, भक्तिः, प्रीतिः, श्रद्धा, श्रद्धा वा प्रेम, पूजा, धर्मपरायणता" इति अपि अस्य शब्दस्य अभिप्रायः अस्ति [९]

हिन्दू धर्म

[सम्पादयतु]

ऐतिहासिक मूलम्

[सम्पादयतु]

हिन्दुधर्मे भजनस्य तस्य भक्तिपदस्य च कीर्तनस्य मूलं वैदिकयुगस्य प्राचीनमेट्रिक-संगीतपरम्परासु विशेषतः सामवेदे अस्ति । सामवेदसंहिता पाठरूपेण पठितुं न अभिप्रेता, अपितु सङ्गीतस्य स्कोरपत्रमिव गायिता यत् अवश्यं श्रोतव्यम् .

अन्येषु उत्तरार्धवैदिकग्रन्थेषु प्राचीननाटकगायननृत्ययोः अध्ययनस्य अग्रणीत्वेन श्रेयः दत्तौ शिलालिन् ( IAST : Śilālin) तथा कृष्णाश्व (IAST: Kṛshashva) इति विद्वानद्वयस्य उल्लेखः अस्ति [१०] [११] शिलालिन-कृशश्वयोः कलाविद्यालयाः वैदिकसंस्कारस्य प्रदर्शनेन सह सम्बद्धाः आसन्, यस्मिन् निहितैः नैतिकमूल्यैः सह कथाकथनं भवति स्म [१०] वैदिकपरम्परासु संस्काराः प्रदर्शनकलाभिः सह एकीकृताः आसन्, यथा नाटकीयनाटकम्, यत्र न केवलं देवानां स्तुतिः पाठ्यते वा गाय्यते वा, अपितु संवादाः आध्यात्मिकविषयाणां नाटकीयप्रतिपादनस्य चर्चायाः च भागाः आसन् [१२]

A lyric from a Hindu Bhajan

This body is but a guest of four days,
a house made of dirt.
On this earth your mark is made,
a symbol of your good work.

— Translated by David N. Lorenzen[१३]

  1. ↑ १.० १.१ १.२ The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. p. 97. James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. The Rosen Publishing Group. p. 97. ISBN 978-0-8239-3179-8.
  2. ↑ India Today: An Encyclopedia of Life in the Republic. pp. 484–485. Arnold P. Kaminsky; Roger D. Long (2011). India Today: An Encyclopedia of Life in the Republic. ABC-CLIO. pp. 484–485. ISBN 978-0-313-37463-0.
  3. ↑ Anna King, John Brockington, The Intimate Other: Love Divine in Indic Religions, Orient Longman 2005, p 179.
  4. ↑ ४.० ४.१ Encyclopedia of Hinduism. pp. 87–88. Denise Cush; Catherine Robinson; Michael York (2012). Encyclopedia of Hinduism. Routledge. pp. 87–88. ISBN 978-1-135-18979-2.
  5. ↑ Encyclopaedia of Indian Literature: A-Devo. pp. 430–431. Amaresh Datta (1987). Encyclopaedia of Indian Literature: A-Devo. Sahitya Akademi. pp. 430–431. ISBN 978-81-260-1803-1.
  6. ↑ Songs of Experience. p. 1. Cutler, Norman (1987). Songs of Experience. Indiana University Press. p. 1. ISBN 978-0-253-35334-4.
  7. ↑ The Embodiment of Bhakti. US. p. 24. Pechilis Prentiss, Karen (1999). The Embodiment of Bhakti. US: Oxford University Press. p. 24. ISBN 978-0-19-512813-0.
  8. ↑ Love Divine: studies in bhakti and devotional mysticism. p. 168. Werner, Karel (1993). Love Divine: studies in bhakti and devotional mysticism. Routledge. p. 168. ISBN 978-0-7007-0235-0.
  9. ↑ A Sanskrit-English Dictionary. p. 695. Monier Monier-Williams (1872). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford University Press. p. 695.
  10. ↑ १०.० १०.१ Drama and Ritual of Early Hinduism. 1994. pp. 111–114. Natalia Lidova (1994). Drama and Ritual of Early Hinduism. Motilal Banarsidass. pp. 111–114. ISBN 978-81-208-1234-5.
  11. ↑ Tarla Mehta 1995.
  12. ↑ Maurice Winternitz 2008.
  13. ↑ David N. Lorenzen (1995). Bhakti Religion in North India: Community Identity and Political Action. State University of New York Press. p. 242. ISBN 978-0-7914-2025-6. 

वेद-उपनिषदेषु नाद-ब्रह्म- उत्सवः भवति, यत्र केचन ध्वनयः तत्त्वात्मकाः इति मन्यन्ते, अनिवार्यतया अक्षरशः अर्थं विना भावात्मकभावनाः प्रेरयन्ति, एषः च आदिमस्य परमवास्तविकतायाः परमसत्यस्य च पवित्रः, सीमान्तः अनुभवः इति गण्यते [१] [२] [३] एतत् परमं सत्यं हिन्दुचिन्तने आनन्देन रसेन (भावनात्मकरसेन) पूर्णं मन्यते, सुरीलध्वनिः च मानवस्य आध्यात्मिक-अनुभवस्य भागः इति मन्यते । [१] भजन इत्यादयः भक्तिसङ्गीतविधाः एतेभ्यः मूलेभ्यः उद्भूतस्य परम्परायाः भागाः सन्ति । [१]

हिन्दू भजन

[सम्पादयतु]

हिन्दुपरम्परासु भजनं प्रादेशिकभाषायां संगीतेन सह अनौपचारिकं, शिथिलसंरचितं भक्तिगीतं भवति । [४] ते सम्पूर्णे भारते नेपाले च दृश्यन्ते, परन्तु वैष्णवपरम्परासु विशेषतया लोकप्रियाः सन्ति यथा कृष्णः, रामः, विट्ठलः, नारायणः इत्यादिषु विष्णुपरम्परासु भक्त्या प्रेरिताः (प्रायः स्वपत्नीभिः सह) [५] [४] दक्षिणभारते भजनाः दक्षिणभारतसम्प्रदाय भजनै इति परम्परां (संप्रदाय) अनुसरन्ति । अस्मिन् एकः परम्परा अन्तर्भवति यस्याः अनुसरणं विगतकेषु शताब्देषु भवति तथा च सम्पूर्णे भारते महान् संगीतकारानाम् गीतानि/कृतानि/गीतानि सन्ति येषु अनेकाः भारतीयाः भाषाः समाविष्टाः सन्ति। [६]

भजनं व्यक्तिगतरूपेण गायितुं शक्यते, परन्तु अधिकतया एकत्र कोरल-कार्यक्रमरूपेण यत्र गीतेषु स्थानीयभाषायां धार्मिकाः आध्यात्मिकाः वा विषयाः समाविष्टाः सन्ति । [५] [७] भजनेषु प्रायः कस्यचित् देवतायाः प्रेम्णः भक्तिः, महाकाव्येभ्यः अथवा पुराणेभ्यः आख्यायिकाः, भक्ति-आन्दोलन- सन्तानाम् रचनाः, अथवा हिन्दु-शास्त्रेभ्यः आध्यात्मिक-विषयाणां वर्णनं भवति । [८] अनेकहिन्दुपरम्परासु भजनाः सङ्घीयगायनस्य, बन्धनस्य च एकः रूपः अस्ति, यत् व्यक्तिं सङ्गीत-सञ्चालित-आध्यात्मिक-धर्म-अनुभवे भागं ग्रहीतुं अवसरं ददाति तथा च समुदायाय साझीकृत-परिचय-भावनाम् अयच्छति, यत्र जनाः भोजनं साझां कुर्वन्ति, मिलन्ति,... पुनः संयोजयन्तु। [९] १९ तमे २० शताब्द्याः औपनिवेशिकयुगे बी हजनाः सामुदायिकसङ्गठने महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहन्ति, यदा भारतीयश्रमिकाः वृक्षारोपणेषु सस्तेन श्रमरूपेण त्रिनिदाद, फिजी, दक्षिण आफ्रिका इत्यादिषु दूरस्थेषु भूमिषु आनीताः आसन् [१०] [११] [१२]

केचन भजनाः शताब्दपुराणाः, सर्वक्षेत्रीयरूपेण लोकप्रियाः, सामुदायिकपरम्परारूपेण प्रचलिताः, अन्ये तु नवनिर्मिताः सन्ति । हिन्दुपरम्परायां सर्वेषां स्वातन्त्र्यम् अस्ति यत् तेन विचारेण वा स्वस्य इच्छायाः कस्यापि देवतायाः स्तुतिरूपेण वा भजनं रचयितुं शक्नुवन्ति। परन्तु यतः ते गायन्ति, ते सामान्यतया शास्त्रीयभारतीयसङ्गीतस्य, रागस्य, तालायाः च मीटर्-मात्रायां वाद्ययन्त्रैः सह गन्तुं अनुसरणं कुर्वन्ति । [१३] ते मुक्तवायुः, स्वामीनारायण-आन्दोलनादिमन्दिरानाम् अन्तः, वैष्णवमठेषु, उत्सवेषु वा विशेषेषु वा, तीर्थस्थलेषु च गायन्ति । [९]

भजनसम्बद्धाः केचन पदाः सन्ति । भजनसिमरनः भजनकीर्तनः च शिष्यस्य ईश्वरस्य प्रति उच्चतरं श्रद्धां प्राप्तुं साहाय्यं कुर्वन्ति ।

हिन्दू परम्पराओं में भजन बनाम कीर्तन

[सम्पादयतु]

एकः भजनः कीर्तनस्य निकटतया सम्बद्धः अस्ति, यत्र उभयत्र सामान्यलक्ष्याणि, विषयाः, संगीतविषयाः च भक्तिप्रदर्शनकलाः च सन्ति । भजनः अधिकं स्वतन्त्रः भवति, एकैकः रागः च भवितुम् अर्हति यः एकेन गायकेन एकेन अधिकेन वाद्ययन्त्रेण सह वा विना वा क्रियते । कीर्तन, तस्य विपरीतम्, अधिकसंरचितं दलप्रदर्शनत्वेन भिद्यते, सामान्यतया आह्वानप्रतिसादसङ्गीतसंरचनायाः सह, आत्मीयवार्तालापस्य वा विचारानां सौम्यसाझेदारी इत्यस्य सदृशं, तथा च अस्मिन् द्वौ वा अधिकौ वाद्ययन्त्रौ, [१४] [१५] सह वैदिकयुगस्य गद्यसिद्धान्तेषु मूलम् । [१६]

अनेकाः कीर्तनानि अधिकदर्शकानां सहभागितायाः कृते संरचिताः सन्ति, यत्र गायकः आध्यात्मिकं जपं, स्तोत्रं, मन्त्रं वा विषयं वा आह्वयति, ततः प्रेक्षकाः जपस्य पुनरावृत्तिं कृत्वा अथवा स्वस्य साझीकृतप्रत्ययानां उत्तरं प्रतिजप्य प्रति प्रतिक्रियां ददति [१७] [१८] भजन, तस्य विपरीतम्, मौने वा "गान सह" वा अनुभवति । [१४] [१९]

  1. ↑ १.० १.१ १.२ The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia, the Indian subcontinent. pp. 246–247. Guy Beck (1998). Bruno Nettl; et al. (eds.). The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia, the Indian subcontinent. Routledge. pp. 246–247. ISBN 978-0-8240-4946-1.
  2. ↑ Sound and Communication: An Aesthetic Cultural History of Sanskrit Hinduism. pp. 886–898. Annette Wilke; Oliver Moebus (2011). Sound and Communication: An Aesthetic Cultural History of Sanskrit Hinduism. Walter de Gruyter. pp. 886–898. ISBN 978-3-11-024003-0.
  3. ↑ Psalms and Practice: Worship, Virtue, and Authority. p. 10. Stephen Breck Reid (2001). Psalms and Practice: Worship, Virtue, and Authority. Liturgical Press. p. 10. ISBN 978-0-8146-5080-6.
  4. ↑ ४.० ४.१ The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia, the Indian subcontinent. pp. 251–254. Guy Beck (1998). Bruno Nettl; et al. (eds.). The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia, the Indian subcontinent. Routledge. pp. 251–254. ISBN 978-0-8240-4946-1.
  5. ↑ ५.० ५.१ उद्धरणे दोषः : अमान्या <ref> शृङ्खला; Lochtefeld2002p97 इत्यस्य आधारः अज्ञातः
  6. ↑ BHAJANA TRADITION IN SOUTH INDIA. Archived from the original on 2022-06-16. आह्रियत 2023-04-16. Kuppuswamy, Gowri; Hariharan, M. "BHAJANA TRADITION IN SOUTH INDIA" Archived २०२२-०६-१६ at the Wayback Machine (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  7. ↑ उद्धरणे दोषः : अमान्या <ref> शृङ्खला; CushRobinson2012p87 इत्यस्य आधारः अज्ञातः
  8. ↑ Sound and Communication: An Aesthetic Cultural History of Sanskrit Hinduism. pp. 2–3, 33–37. Annette Wilke; Oliver Moebus (2011). Sound and Communication: An Aesthetic Cultural History of Sanskrit Hinduism. Walter de Gruyter. pp. 2–3, 33–37. ISBN 978-3-11-024003-0.
  9. ↑ ९.० ९.१ The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia, the Indian subcontinent. pp. 254–255. Guy Beck (1998). Bruno Nettl; et al. (eds.). The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia, the Indian subcontinent. Routledge. pp. 254–255. ISBN 978-0-8240-4946-1.
  10. ↑ Social Movements and the Indian Diaspora. p. 164. Movindri Reddy (2015). Social Movements and the Indian Diaspora. Routledge. p. 164. ISBN 978-1-317-47897-3.
  11. ↑ Music of Hindu Trinidad: Songs from the India Diaspora. pp. 88, 128. Helen Myers (1998). Music of Hindu Trinidad: Songs from the India Diaspora. University of Chicago Press. pp. 88, 128. ISBN 978-0-226-55453-2.
  12. ↑ O'Callaghan (1998). Hinduism in the Indian Diaspora in Trinidad. O'Callaghan, Marion (1998). "Hinduism in the Indian Diaspora in Trinidad". Journal of Hindu-Christian Studies. 11 (1). doi:10.7825/2164-6279.1178.
  13. ↑ The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia, the Indian subcontinent. pp. 247–253. Guy Beck (1998). Bruno Nettl; et al. (eds.). The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia, the Indian subcontinent. Routledge. pp. 247–253. ISBN 978-0-8240-4946-1.
  14. ↑ १४.० १४.१ The Dawn of Indian Music in the West. pp. 371–372. Peter Lavezzoli (2006). The Dawn of Indian Music in the West. A&C Black. pp. 371–372. ISBN 978-0-8264-1815-9.
  15. ↑ Sara Black Brown (2014). Krishna, Christians, and Colors: The Socially Binding Influence of Kirtan Singing at a Utah Hare Krishna Festival. University of Illinois Press. pp. 454–480. Sara Black Brown (2014). "Krishna, Christians, and Colors: The Socially Binding Influence of Kirtan Singing at a Utah Hare Krishna Festival". Ethnomusicology. University of Illinois Press. 58 (3): 454–480. doi:10.5406/ethnomusicology.58.3.0454.
  16. ↑ Sacred Sound: Discovering the Myth and Meaning of Mantra and Kirtan. pp. 117–122. Alanna Kaivalya (2014). Sacred Sound: Discovering the Myth and Meaning of Mantra and Kirtan. New World. pp. 117–122. ISBN 978-1-60868-244-7.
  17. ↑ Sacred Sound: Discovering the Myth and Meaning of Mantra and Kirtan. pp. 3–17, 34–35. Alanna Kaivalya (2014). Sacred Sound: Discovering the Myth and Meaning of Mantra and Kirtan. New World. pp. 3–17, 34–35. ISBN 978-1-60868-244-7.
  18. ↑ Sara Brown (2012), Every Word Is a Song, Every Step Is a Dance, PhD Thesis, Florida State University (Advisor: Michael Bakan), pages 25-26, 87-88, 277
  19. ↑ A Place for Our Gods: The Construction of an Edinburgh Hindu Temple Community. p. 113. Malory Nye (2013). A Place for Our Gods: The Construction of an Edinburgh Hindu Temple Community. Routledge. p. 113. ISBN 978-1-136-78504-7.
"https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=भजन&oldid=480691" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्